AİLƏ
AİLƏ
İnsanın sosial duyumunu açıqlayan bir türk məsəlində belə deyilir:
– Oğlum oldi – gülüm oldi, əvərdim – elin oldi, ayurdum – komşim oldi.
Həqiqətən də, evlilik türkün sosial statusunun əsas göstəricisi, ailə – türk toplumunun özəyidir. Kişi də, qadın da məhz evləndikdən, ailə qurduqdan sonra xüsusi sosial mövqe qazanır, yetkin adam hesab olunur və ictimai işlərdə tam hüquqlu cəmiyyət üzvu kimi iştirak edir.
Ailə, vərəsə, övlad anlamları türk şüurunda o qədər əhəmiyyətlidir ki, uşağı olmayana tanrının sevmədiyi, bəxtsiz, naqis insan kimi baxılıb («Kitabi Dədə Qorqud»u yada salaq); Qafqaz türk qadınlarının məişəti və sosial həyatı, uşaqlara münasibət, uşaq oyunları, gəlinin ər evində vəziyyəti və digər məsələlər barədə müşahidələr dərc etdirmiş A.Zaxarova göstərir ki, türk qadınları arasında ən pis qarğış «görüm sənin uşağın olmasın», yəni «görüm səni sonsuz qalasan»dır (A. Zaxarova. Qafqaz tatarları qadınlarının ev və sosial məişəti // SMOMPK, 1894, 20-ci buraxılış, s. 91-157).
Axısqa türklərində əsas ailə növü böyük ailə tipidir. Ailə dedikdə, baba-nənə, ata-ana, qardaş-bacı, əmi, evli oğul-qızlar, gəlinlər, nəvə-nətiçə və başqaları nəzərdə tutulur. Müasir türk ailələri arasında ər-arvad və uşaqlardan ibarət kiçik (nuklear) ailələr də var. Lakin əsas ailə tipi – valideynlər və bir neçə evli uşaqların kulfətindən ibarət böyük ailə, yə'ni aqnat qohumluğu ilə birləşmiş ailə növüdür.
Bu cəhət son illərin faciəli hadisələri zamanı gözlənilməz məsələlər ortaya çıxartdı. Fərqanədən sonra dövlət orqanları türkləri ayrı-ayrı kiçik ailələrə parçalayaraq tələm-tələsik ölkənin müxtəlif yerlərinə keçürməyə başlamışdılar (görünür, bu da növbəti qəsd idi). Lakin sonra türklər e'tiraz edib bildirdilər ki, onlarda ailə anlayışı ruslardan fərqlidir, yə'ni türk ailəsi yalnız ata-ana və uşaqdan ibarət deyil, bütöv bir əqrəbadır və belə köçürülmə ilə onlar razılaşa bilməz.
Bir neçə külfətdən ibarət türk ailəsi əzəl də və çox vaxt indi də ümumi evdə yaşayır, mətbəx ortaq olur. İki-uç qardaşın ailəsi bir təsərrüfatda birləşir, lakin kulfət artandan, uşaqlar çoxalandan sonra böyük qardaşlara növbə ilə «ev yapıb» verir və ayırırlar.. Valideynlər kiçik qardaşla qalır.
Türk ailəsi kişi xətti ilə qurulur, kişi evin başçısı, nəslin davamçısı, varis olur. Ailə daxilində balacalar böyüyə, bacılar qardaşlara tabe olur. Gəlin qaynatası və qaynanası ilə doğma valideynləri kimi davranır və onları baba (ata), annə (ana) adlandırır. Kiçik gəlinlər ilk vaxtda böyük gəlinlərin təcrübəsinə yiyələnir və müəyyən qədər onların himayəsində olurlar.
Türk ailəsində kişi xətti əsas olsa da, qadının da rolu böyükdür. El arasında indi də «Qız yüki – duz yüki» kimi məsəllər işlənməsinə baxmayaraq, türklər qadına dərin hörmətlə yanaşır, ailə məsələlərinin həllində qadının, xüsusilə ananın sözü sayılır. Ümumiyyətlə, müasir türk ailələrində oğulla qız arasında kəskin ayrı-seçkilik duyulmur, ailədə həm oğul, həm də qız övladların təxminən bərabər statusları var. Və bə'zi əsərlərdə haqqında çox danışılan «türk patriarxallığının» elə bir əlaməti yoxdur. Əksinə, türk ana haqqını hər şeydən üstün sayır, qadın ləyaqətini heç bir vəchlə alçaltmır, qadın yanında nalayiq danışmır, qadın gözəlliyini müqəddəsləşdirir.
Axısqa türkləri üçün oğul da, qız da həm eyni sevinc, həm də eyni qayğı deməkdir. Bir türk məsəlində oğulla qıza eyni münasibət yumorlu tərzdə belə ifadə olunur:
– Oğlan doğurdum – oydi bəni, qız doğurdum – soydi bəni.
Türk qadınları əsasən ev işləri, uşaqların böyüməsi və tərbiyəsi, toy, bayram qayğıları, eyni zamanda təsərrüfatla məşğul olurlar.
Adətən çoxuşaqlı olan türk ailələrində uşaqlar da ailə işlərindən bə'zisini öz üzərlərinə götürürlər; böyüklər kiçiklərə göz olur, ev-eşiyə baxır, təsərrüfatda çalışırlar. Uşaqlar üçün əsas avtoritet dədə dedikləri babaları, sonra ata-anaları, daha sonra isə dada deyilən böyük qardaşlar və abla adlandırılan böyük bacılardır.
Umumiyyətlə, türklərin milli məktəbləri olmadığından, ailə uşaqların milli ruhda sosiallaşmasının, etnik tərbiyənin əsas mühitidir. Türklərdə ailədaxili münasibətlər də çox sağlamdır, boşanma halları demək olar yoxdur.
Ailə münasibətlərinin, ümumən gənc nəslin sağlam ruhda formalaşmasında didaktik-tərbiyəvi əsərlərin, xalq şerinin böyük rolu var. Zarzimalı Aslan şairin belə tərbiyəvi məzmunlu şerlərindən birini təqdim edirik:
NƏSİHƏT
Ey oğullar, sizə bir söz soyliyem,
Təriqətdən bir nəsihət eyliyem,
Yetmək olsa bu sözlərin qədrinə,
Başımi yolunda qurban eyliyem.
Oğul, uyma sən şeytanin sözunə,
Nalet olsun o məlunun yüzünə,
Səni atar bir zindanin özünə,
Gül yüzün zəfərən eyləmə, oğul.
Fürsət əldə ikən hörmətin saxla,
Daim ata-anaya əhvalin yoxla,
Yoldan çıxanların yoluna baxma,
Yüzi qara qalma, gül üzli oğlum.
Oğul deyib taği-taşlara qatdim,
Sənin üçün gözəl binalar yapdım,
Halal mehnət edib rızqımi tapdım,
Halali-harama qatma sən, oğul.
Oğul, insafli ol, harami yemə,
Böyügə hörmət et, köti söz demə,
Ata-ana könlüni koşma sən qəmə,
Daim yüzi açüx olursun, oğlum.
Oğul deyə ata-ana qəm çekər,
Sənin üçün gözdən qanli yaş tokər,
Bir güni görməsə həsrətin çəkər,
Köti yoldan əl çək, gül üzli oğul.
Oğul, sən şeytana etmə güməni,
Atar səni yoldan, edər divana,
Yıxar əvi, barxın eylər verana,
Gedər əldən külli varin, ey oğul.
Ey oğul, hərəmın olmaz binasi,
Yalan soyliyanın yanar xanasi,
Südün halal etməz ona anasi,
Yalaninən haram yıxma sən, oğul.
Haramınan qursan altundan bina,
Nə heyf,faydasi heç olmaz sənə,
Nəsihət edərim, qulax ver bənə,
Harami tərk eylə, gül üzli oğul.
Oğul, haramdan qaç, nəbəkər olma,
Haqqın divanında günahkar olma,
Haram yeyib yanıma gəlmə,
Razi olmam səndən, ey qanmaz oğul.
Qüvvətən inanma, olursün düşgün,
Verən olmaz sənə fələyin köşkün,
Keçər fani dünya ha ki bir beş gün,
Axıri peşman olursun, oğul.
Hərdəm yada salıb, unutma bəni,
Təpəmizdə Quran, Allahi tani,
Sizdən əvvəl keçən yıqitlər hani,
Onlardan ibrət al, ey gözəl oğul.
Aslan der nəsiyat tutan sağ olsun,
Halal qazan, daim könlun ağ olsun,
Desinlər maşallah, gül üzlü oğul.
AİLƏ
İnsanın sosial duyumunu açıqlayan bir türk məsəlində belə deyilir:
– Oğlum oldi – gülüm oldi, əvərdim – elin oldi, ayurdum – komşim oldi.
Həqiqətən də, evlilik türkün sosial statusunun əsas göstəricisi, ailə – türk toplumunun özəyidir. Kişi də, qadın da məhz evləndikdən, ailə qurduqdan sonra xüsusi sosial mövqe qazanır, yetkin adam hesab olunur və ictimai işlərdə tam hüquqlu cəmiyyət üzvu kimi iştirak edir.
Ailə, vərəsə, övlad anlamları türk şüurunda o qədər əhəmiyyətlidir ki, uşağı olmayana tanrının sevmədiyi, bəxtsiz, naqis insan kimi baxılıb («Kitabi Dədə Qorqud»u yada salaq); Qafqaz türk qadınlarının məişəti və sosial həyatı, uşaqlara münasibət, uşaq oyunları, gəlinin ər evində vəziyyəti və digər məsələlər barədə müşahidələr dərc etdirmiş A.Zaxarova göstərir ki, türk qadınları arasında ən pis qarğış «görüm sənin uşağın olmasın», yəni «görüm səni sonsuz qalasan»dır (A. Zaxarova. Qafqaz tatarları qadınlarının ev və sosial məişəti // SMOMPK, 1894, 20-ci buraxılış, s. 91-157).
Axısqa türklərində əsas ailə növü böyük ailə tipidir. Ailə dedikdə, baba-nənə, ata-ana, qardaş-bacı, əmi, evli oğul-qızlar, gəlinlər, nəvə-nətiçə və başqaları nəzərdə tutulur. Müasir türk ailələri arasında ər-arvad və uşaqlardan ibarət kiçik (nuklear) ailələr də var. Lakin əsas ailə tipi – valideynlər və bir neçə evli uşaqların kulfətindən ibarət böyük ailə, yə'ni aqnat qohumluğu ilə birləşmiş ailə növüdür.
Bu cəhət son illərin faciəli hadisələri zamanı gözlənilməz məsələlər ortaya çıxartdı. Fərqanədən sonra dövlət orqanları türkləri ayrı-ayrı kiçik ailələrə parçalayaraq tələm-tələsik ölkənin müxtəlif yerlərinə keçürməyə başlamışdılar (görünür, bu da növbəti qəsd idi). Lakin sonra türklər e'tiraz edib bildirdilər ki, onlarda ailə anlayışı ruslardan fərqlidir, yə'ni türk ailəsi yalnız ata-ana və uşaqdan ibarət deyil, bütöv bir əqrəbadır və belə köçürülmə ilə onlar razılaşa bilməz.
Bir neçə külfətdən ibarət türk ailəsi əzəl də və çox vaxt indi də ümumi evdə yaşayır, mətbəx ortaq olur. İki-uç qardaşın ailəsi bir təsərrüfatda birləşir, lakin kulfət artandan, uşaqlar çoxalandan sonra böyük qardaşlara növbə ilə «ev yapıb» verir və ayırırlar.. Valideynlər kiçik qardaşla qalır.
Türk ailəsi kişi xətti ilə qurulur, kişi evin başçısı, nəslin davamçısı, varis olur. Ailə daxilində balacalar böyüyə, bacılar qardaşlara tabe olur. Gəlin qaynatası və qaynanası ilə doğma valideynləri kimi davranır və onları baba (ata), annə (ana) adlandırır. Kiçik gəlinlər ilk vaxtda böyük gəlinlərin təcrübəsinə yiyələnir və müəyyən qədər onların himayəsində olurlar.
Türk ailəsində kişi xətti əsas olsa da, qadının da rolu böyükdür. El arasında indi də «Qız yüki – duz yüki» kimi məsəllər işlənməsinə baxmayaraq, türklər qadına dərin hörmətlə yanaşır, ailə məsələlərinin həllində qadının, xüsusilə ananın sözü sayılır. Ümumiyyətlə, müasir türk ailələrində oğulla qız arasında kəskin ayrı-seçkilik duyulmur, ailədə həm oğul, həm də qız övladların təxminən bərabər statusları var. Və bə'zi əsərlərdə haqqında çox danışılan «türk patriarxallığının» elə bir əlaməti yoxdur. Əksinə, türk ana haqqını hər şeydən üstün sayır, qadın ləyaqətini heç bir vəchlə alçaltmır, qadın yanında nalayiq danışmır, qadın gözəlliyini müqəddəsləşdirir.
Axısqa türkləri üçün oğul da, qız da həm eyni sevinc, həm də eyni qayğı deməkdir. Bir türk məsəlində oğulla qıza eyni münasibət yumorlu tərzdə belə ifadə olunur:
– Oğlan doğurdum – oydi bəni, qız doğurdum – soydi bəni.
Türk qadınları əsasən ev işləri, uşaqların böyüməsi və tərbiyəsi, toy, bayram qayğıları, eyni zamanda təsərrüfatla məşğul olurlar.
Adətən çoxuşaqlı olan türk ailələrində uşaqlar da ailə işlərindən bə'zisini öz üzərlərinə götürürlər; böyüklər kiçiklərə göz olur, ev-eşiyə baxır, təsərrüfatda çalışırlar. Uşaqlar üçün əsas avtoritet dədə dedikləri babaları, sonra ata-anaları, daha sonra isə dada deyilən böyük qardaşlar və abla adlandırılan böyük bacılardır.
Umumiyyətlə, türklərin milli məktəbləri olmadığından, ailə uşaqların milli ruhda sosiallaşmasının, etnik tərbiyənin əsas mühitidir. Türklərdə ailədaxili münasibətlər də çox sağlamdır, boşanma halları demək olar yoxdur.
Ailə münasibətlərinin, ümumən gənc nəslin sağlam ruhda formalaşmasında didaktik-tərbiyəvi əsərlərin, xalq şerinin böyük rolu var. Zarzimalı Aslan şairin belə tərbiyəvi məzmunlu şerlərindən birini təqdim edirik:
NƏSİHƏT
Ey oğullar, sizə bir söz soyliyem,
Təriqətdən bir nəsihət eyliyem,
Yetmək olsa bu sözlərin qədrinə,
Başımi yolunda qurban eyliyem.
Oğul, uyma sən şeytanin sözunə,
Nalet olsun o məlunun yüzünə,
Səni atar bir zindanin özünə,
Gül yüzün zəfərən eyləmə, oğul.
Fürsət əldə ikən hörmətin saxla,
Daim ata-anaya əhvalin yoxla,
Yoldan çıxanların yoluna baxma,
Yüzi qara qalma, gül üzli oğlum.
Oğul deyib taği-taşlara qatdim,
Sənin üçün gözəl binalar yapdım,
Halal mehnət edib rızqımi tapdım,
Halali-harama qatma sən, oğul.
Oğul, insafli ol, harami yemə,
Böyügə hörmət et, köti söz demə,
Ata-ana könlüni koşma sən qəmə,
Daim yüzi açüx olursun, oğlum.
Oğul deyə ata-ana qəm çekər,
Sənin üçün gözdən qanli yaş tokər,
Bir güni görməsə həsrətin çəkər,
Köti yoldan əl çək, gül üzli oğul.
Oğul, sən şeytana etmə güməni,
Atar səni yoldan, edər divana,
Yıxar əvi, barxın eylər verana,
Gedər əldən külli varin, ey oğul.
Ey oğul, hərəmın olmaz binasi,
Yalan soyliyanın yanar xanasi,
Südün halal etməz ona anasi,
Yalaninən haram yıxma sən, oğul.
Haramınan qursan altundan bina,
Nə heyf,faydasi heç olmaz sənə,
Nəsihət edərim, qulax ver bənə,
Harami tərk eylə, gül üzli oğul.
Oğul, haramdan qaç, nəbəkər olma,
Haqqın divanında günahkar olma,
Haram yeyib yanıma gəlmə,
Razi olmam səndən, ey qanmaz oğul.
Qüvvətən inanma, olursün düşgün,
Verən olmaz sənə fələyin köşkün,
Keçər fani dünya ha ki bir beş gün,
Axıri peşman olursun, oğul.
Hərdəm yada salıb, unutma bəni,
Təpəmizdə Quran, Allahi tani,
Sizdən əvvəl keçən yıqitlər hani,
Onlardan ibrət al, ey gözəl oğul.
Aslan der nəsiyat tutan sağ olsun,
Halal qazan, daim könlun ağ olsun,
Desinlər maşallah, gül üzlü oğul.
AİLƏ
İnsanın sosial duyumunu açıqlayan bir türk məsəlində belə deyilir:
– Oğlum oldi – gülüm oldi, əvərdim – elin oldi, ayurdum – komşim oldi.
Həqiqətən də, evlilik türkün sosial statusunun əsas göstəricisi, ailə – türk toplumunun özəyidir. Kişi də, qadın da məhz evləndikdən, ailə qurduqdan sonra xüsusi sosial mövqe qazanır, yetkin adam hesab olunur və ictimai işlərdə tam hüquqlu cəmiyyət üzvu kimi iştirak edir.
Ailə, vərəsə, övlad anlamları türk şüurunda o qədər əhəmiyyətlidir ki, uşağı olmayana tanrının sevmədiyi, bəxtsiz, naqis insan kimi baxılıb («Kitabi Dədə Qorqud»u yada salaq); Qafqaz türk qadınlarının məişəti və sosial həyatı, uşaqlara münasibət, uşaq oyunları, gəlinin ər evində vəziyyəti və digər məsələlər barədə müşahidələr dərc etdirmiş A.Zaxarova göstərir ki, türk qadınları arasında ən pis qarğış «görüm sənin uşağın olmasın», yəni «görüm səni sonsuz qalasan»dır (A. Zaxarova. Qafqaz tatarları qadınlarının ev və sosial məişəti // SMOMPK, 1894, 20-ci buraxılış, s. 91-157).
Axısqa türklərində əsas ailə növü böyük ailə tipidir. Ailə dedikdə, baba-nənə, ata-ana, qardaş-bacı, əmi, evli oğul-qızlar, gəlinlər, nəvə-nətiçə və başqaları nəzərdə tutulur. Müasir türk ailələri arasında ər-arvad və uşaqlardan ibarət kiçik (nuklear) ailələr də var. Lakin əsas ailə tipi – valideynlər və bir neçə evli uşaqların kulfətindən ibarət böyük ailə, yə'ni aqnat qohumluğu ilə birləşmiş ailə növüdür.
Bu cəhət son illərin faciəli hadisələri zamanı gözlənilməz məsələlər ortaya çıxartdı. Fərqanədən sonra dövlət orqanları türkləri ayrı-ayrı kiçik ailələrə parçalayaraq tələm-tələsik ölkənin müxtəlif yerlərinə keçürməyə başlamışdılar (görünür, bu da növbəti qəsd idi). Lakin sonra türklər e'tiraz edib bildirdilər ki, onlarda ailə anlayışı ruslardan fərqlidir, yə'ni türk ailəsi yalnız ata-ana və uşaqdan ibarət deyil, bütöv bir əqrəbadır və belə köçürülmə ilə onlar razılaşa bilməz.
Bir neçə külfətdən ibarət türk ailəsi əzəl də və çox vaxt indi də ümumi evdə yaşayır, mətbəx ortaq olur. İki-uç qardaşın ailəsi bir təsərrüfatda birləşir, lakin kulfət artandan, uşaqlar çoxalandan sonra böyük qardaşlara növbə ilə «ev yapıb» verir və ayırırlar.. Valideynlər kiçik qardaşla qalır.
Türk ailəsi kişi xətti ilə qurulur, kişi evin başçısı, nəslin davamçısı, varis olur. Ailə daxilində balacalar böyüyə, bacılar qardaşlara tabe olur. Gəlin qaynatası və qaynanası ilə doğma valideynləri kimi davranır və onları baba (ata), annə (ana) adlandırır. Kiçik gəlinlər ilk vaxtda böyük gəlinlərin təcrübəsinə yiyələnir və müəyyən qədər onların himayəsində olurlar.
Türk ailəsində kişi xətti əsas olsa da, qadının da rolu böyükdür. El arasında indi də «Qız yüki – duz yüki» kimi məsəllər işlənməsinə baxmayaraq, türklər qadına dərin hörmətlə yanaşır, ailə məsələlərinin həllində qadının, xüsusilə ananın sözü sayılır. Ümumiyyətlə, müasir türk ailələrində oğulla qız arasında kəskin ayrı-seçkilik duyulmur, ailədə həm oğul, həm də qız övladların təxminən bərabər statusları var. Və bə'zi əsərlərdə haqqında çox danışılan «türk patriarxallığının» elə bir əlaməti yoxdur. Əksinə, türk ana haqqını hər şeydən üstün sayır, qadın ləyaqətini heç bir vəchlə alçaltmır, qadın yanında nalayiq danışmır, qadın gözəlliyini müqəddəsləşdirir.
Axısqa türkləri üçün oğul da, qız da həm eyni sevinc, həm də eyni qayğı deməkdir. Bir türk məsəlində oğulla qıza eyni münasibət yumorlu tərzdə belə ifadə olunur:
– Oğlan doğurdum – oydi bəni, qız doğurdum – soydi bəni.
Türk qadınları əsasən ev işləri, uşaqların böyüməsi və tərbiyəsi, toy, bayram qayğıları, eyni zamanda təsərrüfatla məşğul olurlar.
Adətən çoxuşaqlı olan türk ailələrində uşaqlar da ailə işlərindən bə'zisini öz üzərlərinə götürürlər; böyüklər kiçiklərə göz olur, ev-eşiyə baxır, təsərrüfatda çalışırlar. Uşaqlar üçün əsas avtoritet dədə dedikləri babaları, sonra ata-anaları, daha sonra isə dada deyilən böyük qardaşlar və abla adlandırılan böyük bacılardır.
Umumiyyətlə, türklərin milli məktəbləri olmadığından, ailə uşaqların milli ruhda sosiallaşmasının, etnik tərbiyənin əsas mühitidir. Türklərdə ailədaxili münasibətlər də çox sağlamdır, boşanma halları demək olar yoxdur.
Ailə münasibətlərinin, ümumən gənc nəslin sağlam ruhda formalaşmasında didaktik-tərbiyəvi əsərlərin, xalq şerinin böyük rolu var. Zarzimalı Aslan şairin belə tərbiyəvi məzmunlu şerlərindən birini təqdim edirik:
NƏSİHƏT
Ey oğullar, sizə bir söz soyliyem,
Təriqətdən bir nəsihət eyliyem,
Yetmək olsa bu sözlərin qədrinə,
Başımi yolunda qurban eyliyem.
Oğul, uyma sən şeytanin sözunə,
Nalet olsun o məlunun yüzünə,
Səni atar bir zindanin özünə,
Gül yüzün zəfərən eyləmə, oğul.
Fürsət əldə ikən hörmətin saxla,
Daim ata-anaya əhvalin yoxla,
Yoldan çıxanların yoluna baxma,
Yüzi qara qalma, gül üzli oğlum.
Oğul deyib taği-taşlara qatdim,
Sənin üçün gözəl binalar yapdım,
Halal mehnət edib rızqımi tapdım,
Halali-harama qatma sən, oğul.
Oğul, insafli ol, harami yemə,
Böyügə hörmət et, köti söz demə,
Ata-ana könlüni koşma sən qəmə,
Daim yüzi açüx olursun, oğlum.
Oğul deyə ata-ana qəm çekər,
Sənin üçün gözdən qanli yaş tokər,
Bir güni görməsə həsrətin çəkər,
Köti yoldan əl çək, gül üzli oğul.
Oğul, sən şeytana etmə güməni,
Atar səni yoldan, edər divana,
Yıxar əvi, barxın eylər verana,
Gedər əldən külli varin, ey oğul.
Ey oğul, hərəmın olmaz binasi,
Yalan soyliyanın yanar xanasi,
Südün halal etməz ona anasi,
Yalaninən haram yıxma sən, oğul.
Haramınan qursan altundan bina,
Nə heyf,faydasi heç olmaz sənə,
Nəsihət edərim, qulax ver bənə,
Harami tərk eylə, gül üzli oğul.
Oğul, haramdan qaç, nəbəkər olma,
Haqqın divanında günahkar olma,
Haram yeyib yanıma gəlmə,
Razi olmam səndən, ey qanmaz oğul.
Qüvvətən inanma, olursün düşgün,
Verən olmaz sənə fələyin köşkün,
Keçər fani dünya ha ki bir beş gün,
Axıri peşman olursun, oğul.
Hərdəm yada salıb, unutma bəni,
Təpəmizdə Quran, Allahi tani,
Sizdən əvvəl keçən yıqitlər hani,
Onlardan ibrət al, ey gözəl oğul.
Aslan der nəsiyat tutan sağ olsun,
Halal qazan, daim könlun ağ olsun,
Desinlər maşallah, gül üzlü oğul.
AİLƏ
İnsanın sosial duyumunu açıqlayan bir türk məsəlində belə deyilir:
– Oğlum oldi – gülüm oldi, əvərdim – elin oldi, ayurdum – komşim oldi.
Həqiqətən də, evlilik türkün sosial statusunun əsas göstəricisi, ailə – türk toplumunun özəyidir. Kişi də, qadın da məhz evləndikdən, ailə qurduqdan sonra xüsusi sosial mövqe qazanır, yetkin adam hesab olunur və ictimai işlərdə tam hüquqlu cəmiyyət üzvu kimi iştirak edir.
Ailə, vərəsə, övlad anlamları türk şüurunda o qədər əhəmiyyətlidir ki, uşağı olmayana tanrının sevmədiyi, bəxtsiz, naqis insan kimi baxılıb («Kitabi Dədə Qorqud»u yada salaq); Qafqaz türk qadınlarının məişəti və sosial həyatı, uşaqlara münasibət, uşaq oyunları, gəlinin ər evində vəziyyəti və digər məsələlər barədə müşahidələr dərc etdirmiş A.Zaxarova göstərir ki, türk qadınları arasında ən pis qarğış «görüm sənin uşağın olmasın», yəni «görüm səni sonsuz qalasan»dır (A. Zaxarova. Qafqaz tatarları qadınlarının ev və sosial məişəti // SMOMPK, 1894, 20-ci buraxılış, s. 91-157).
Axısqa türklərində əsas ailə növü böyük ailə tipidir. Ailə dedikdə, baba-nənə, ata-ana, qardaş-bacı, əmi, evli oğul-qızlar, gəlinlər, nəvə-nətiçə və başqaları nəzərdə tutulur. Müasir türk ailələri arasında ər-arvad və uşaqlardan ibarət kiçik (nuklear) ailələr də var. Lakin əsas ailə tipi – valideynlər və bir neçə evli uşaqların kulfətindən ibarət böyük ailə, yə'ni aqnat qohumluğu ilə birləşmiş ailə növüdür.
Bu cəhət son illərin faciəli hadisələri zamanı gözlənilməz məsələlər ortaya çıxartdı. Fərqanədən sonra dövlət orqanları türkləri ayrı-ayrı kiçik ailələrə parçalayaraq tələm-tələsik ölkənin müxtəlif yerlərinə keçürməyə başlamışdılar (görünür, bu da növbəti qəsd idi). Lakin sonra türklər e'tiraz edib bildirdilər ki, onlarda ailə anlayışı ruslardan fərqlidir, yə'ni türk ailəsi yalnız ata-ana və uşaqdan ibarət deyil, bütöv bir əqrəbadır və belə köçürülmə ilə onlar razılaşa bilməz.
Bir neçə külfətdən ibarət türk ailəsi əzəl də və çox vaxt indi də ümumi evdə yaşayır, mətbəx ortaq olur. İki-uç qardaşın ailəsi bir təsərrüfatda birləşir, lakin kulfət artandan, uşaqlar çoxalandan sonra böyük qardaşlara növbə ilə «ev yapıb» verir və ayırırlar.. Valideynlər kiçik qardaşla qalır.
Türk ailəsi kişi xətti ilə qurulur, kişi evin başçısı, nəslin davamçısı, varis olur. Ailə daxilində balacalar böyüyə, bacılar qardaşlara tabe olur. Gəlin qaynatası və qaynanası ilə doğma valideynləri kimi davranır və onları baba (ata), annə (ana) adlandırır. Kiçik gəlinlər ilk vaxtda böyük gəlinlərin təcrübəsinə yiyələnir və müəyyən qədər onların himayəsində olurlar.
Türk ailəsində kişi xətti əsas olsa da, qadının da rolu böyükdür. El arasında indi də «Qız yüki – duz yüki» kimi məsəllər işlənməsinə baxmayaraq, türklər qadına dərin hörmətlə yanaşır, ailə məsələlərinin həllində qadının, xüsusilə ananın sözü sayılır. Ümumiyyətlə, müasir türk ailələrində oğulla qız arasında kəskin ayrı-seçkilik duyulmur, ailədə həm oğul, həm də qız övladların təxminən bərabər statusları var. Və bə'zi əsərlərdə haqqında çox danışılan «türk patriarxallığının» elə bir əlaməti yoxdur. Əksinə, türk ana haqqını hər şeydən üstün sayır, qadın ləyaqətini heç bir vəchlə alçaltmır, qadın yanında nalayiq danışmır, qadın gözəlliyini müqəddəsləşdirir.
Axısqa türkləri üçün oğul da, qız da həm eyni sevinc, həm də eyni qayğı deməkdir. Bir türk məsəlində oğulla qıza eyni münasibət yumorlu tərzdə belə ifadə olunur:
– Oğlan doğurdum – oydi bəni, qız doğurdum – soydi bəni.
Türk qadınları əsasən ev işləri, uşaqların böyüməsi və tərbiyəsi, toy, bayram qayğıları, eyni zamanda təsərrüfatla məşğul olurlar.
Adətən çoxuşaqlı olan türk ailələrində uşaqlar da ailə işlərindən bə'zisini öz üzərlərinə götürürlər; böyüklər kiçiklərə göz olur, ev-eşiyə baxır, təsərrüfatda çalışırlar. Uşaqlar üçün əsas avtoritet dədə dedikləri babaları, sonra ata-anaları, daha sonra isə dada deyilən böyük qardaşlar və abla adlandırılan böyük bacılardır.
Umumiyyətlə, türklərin milli məktəbləri olmadığından, ailə uşaqların milli ruhda sosiallaşmasının, etnik tərbiyənin əsas mühitidir. Türklərdə ailədaxili münasibətlər də çox sağlamdır, boşanma halları demək olar yoxdur.
Ailə münasibətlərinin, ümumən gənc nəslin sağlam ruhda formalaşmasında didaktik-tərbiyəvi əsərlərin, xalq şerinin böyük rolu var. Zarzimalı Aslan şairin belə tərbiyəvi məzmunlu şerlərindən birini təqdim edirik:
NƏSİHƏT
Ey oğullar, sizə bir söz soyliyem,
Təriqətdən bir nəsihət eyliyem,
Yetmək olsa bu sözlərin qədrinə,
Başımi yolunda qurban eyliyem.
Oğul, uyma sən şeytanin sözunə,
Nalet olsun o məlunun yüzünə,
Səni atar bir zindanin özünə,
Gül yüzün zəfərən eyləmə, oğul.
Fürsət əldə ikən hörmətin saxla,
Daim ata-anaya əhvalin yoxla,
Yoldan çıxanların yoluna baxma,
Yüzi qara qalma, gül üzli oğlum.
Oğul deyib taği-taşlara qatdim,
Sənin üçün gözəl binalar yapdım,
Halal mehnət edib rızqımi tapdım,
Halali-harama qatma sən, oğul.
Oğul, insafli ol, harami yemə,
Böyügə hörmət et, köti söz demə,
Ata-ana könlüni koşma sən qəmə,
Daim yüzi açüx olursun, oğlum.
Oğul deyə ata-ana qəm çekər,
Sənin üçün gözdən qanli yaş tokər,
Bir güni görməsə həsrətin çəkər,
Köti yoldan əl çək, gül üzli oğul.
Oğul, sən şeytana etmə güməni,
Atar səni yoldan, edər divana,
Yıxar əvi, barxın eylər verana,
Gedər əldən külli varin, ey oğul.
Ey oğul, hərəmın olmaz binasi,
Yalan soyliyanın yanar xanasi,
Südün halal etməz ona anasi,
Yalaninən haram yıxma sən, oğul.
Haramınan qursan altundan bina,
Nə heyf,faydasi heç olmaz sənə,
Nəsihət edərim, qulax ver bənə,
Harami tərk eylə, gül üzli oğul.
Oğul, haramdan qaç, nəbəkər olma,
Haqqın divanında günahkar olma,
Haram yeyib yanıma gəlmə,
Razi olmam səndən, ey qanmaz oğul.
Qüvvətən inanma, olursün düşgün,
Verən olmaz sənə fələyin köşkün,
Keçər fani dünya ha ki bir beş gün,
Axıri peşman olursun, oğul.
Hərdəm yada salıb, unutma bəni,
Təpəmizdə Quran, Allahi tani,
Sizdən əvvəl keçən yıqitlər hani,
Onlardan ibrət al, ey gözəl oğul.
Aslan der nəsiyat tutan sağ olsun,
Halal qazan, daim könlun ağ olsun,
Desinlər maşallah, gül üzlü oğul.
AİLƏ
İnsanın sosial duyumunu açıqlayan bir türk məsəlində belə deyilir:
– Oğlum oldi – gülüm oldi, əvərdim – elin oldi, ayurdum – komşim oldi.
Həqiqətən də, evlilik türkün sosial statusunun əsas göstəricisi, ailə – türk toplumunun özəyidir. Kişi də, qadın da məhz evləndikdən, ailə qurduqdan sonra xüsusi sosial mövqe qazanır, yetkin adam hesab olunur və ictimai işlərdə tam hüquqlu cəmiyyət üzvu kimi iştirak edir.
Ailə, vərəsə, övlad anlamları türk şüurunda o qədər əhəmiyyətlidir ki, uşağı olmayana tanrının sevmədiyi, bəxtsiz, naqis insan kimi baxılıb («Kitabi Dədə Qorqud»u yada salaq); Qafqaz türk qadınlarının məişəti və sosial həyatı, uşaqlara münasibət, uşaq oyunları, gəlinin ər evində vəziyyəti və digər məsələlər barədə müşahidələr dərc etdirmiş A.Zaxarova göstərir ki, türk qadınları arasında ən pis qarğış «görüm sənin uşağın olmasın», yəni «görüm səni sonsuz qalasan»dır (A. Zaxarova. Qafqaz tatarları qadınlarının ev və sosial məişəti // SMOMPK, 1894, 20-ci buraxılış, s. 91-157).
Axısqa türklərində əsas ailə növü böyük ailə tipidir. Ailə dedikdə, baba-nənə, ata-ana, qardaş-bacı, əmi, evli oğul-qızlar, gəlinlər, nəvə-nətiçə və başqaları nəzərdə tutulur. Müasir türk ailələri arasında ər-arvad və uşaqlardan ibarət kiçik (nuklear) ailələr də var. Lakin əsas ailə tipi – valideynlər və bir neçə evli uşaqların kulfətindən ibarət böyük ailə, yə'ni aqnat qohumluğu ilə birləşmiş ailə növüdür.
Bu cəhət son illərin faciəli hadisələri zamanı gözlənilməz məsələlər ortaya çıxartdı. Fərqanədən sonra dövlət orqanları türkləri ayrı-ayrı kiçik ailələrə parçalayaraq tələm-tələsik ölkənin müxtəlif yerlərinə keçürməyə başlamışdılar (görünür, bu da növbəti qəsd idi). Lakin sonra türklər e'tiraz edib bildirdilər ki, onlarda ailə anlayışı ruslardan fərqlidir, yə'ni türk ailəsi yalnız ata-ana və uşaqdan ibarət deyil, bütöv bir əqrəbadır və belə köçürülmə ilə onlar razılaşa bilməz.
Bir neçə külfətdən ibarət türk ailəsi əzəl də və çox vaxt indi də ümumi evdə yaşayır, mətbəx ortaq olur. İki-uç qardaşın ailəsi bir təsərrüfatda birləşir, lakin kulfət artandan, uşaqlar çoxalandan sonra böyük qardaşlara növbə ilə «ev yapıb» verir və ayırırlar.. Valideynlər kiçik qardaşla qalır.
Türk ailəsi kişi xətti ilə qurulur, kişi evin başçısı, nəslin davamçısı, varis olur. Ailə daxilində balacalar böyüyə, bacılar qardaşlara tabe olur. Gəlin qaynatası və qaynanası ilə doğma valideynləri kimi davranır və onları baba (ata), annə (ana) adlandırır. Kiçik gəlinlər ilk vaxtda böyük gəlinlərin təcrübəsinə yiyələnir və müəyyən qədər onların himayəsində olurlar.
Türk ailəsində kişi xətti əsas olsa da, qadının da rolu böyükdür. El arasında indi də «Qız yüki – duz yüki» kimi məsəllər işlənməsinə baxmayaraq, türklər qadına dərin hörmətlə yanaşır, ailə məsələlərinin həllində qadının, xüsusilə ananın sözü sayılır. Ümumiyyətlə, müasir türk ailələrində oğulla qız arasında kəskin ayrı-seçkilik duyulmur, ailədə həm oğul, həm də qız övladların təxminən bərabər statusları var. Və bə'zi əsərlərdə haqqında çox danışılan «türk patriarxallığının» elə bir əlaməti yoxdur. Əksinə, türk ana haqqını hər şeydən üstün sayır, qadın ləyaqətini heç bir vəchlə alçaltmır, qadın yanında nalayiq danışmır, qadın gözəlliyini müqəddəsləşdirir.
Axısqa türkləri üçün oğul da, qız da həm eyni sevinc, həm də eyni qayğı deməkdir. Bir türk məsəlində oğulla qıza eyni münasibət yumorlu tərzdə belə ifadə olunur:
– Oğlan doğurdum – oydi bəni, qız doğurdum – soydi bəni.
Türk qadınları əsasən ev işləri, uşaqların böyüməsi və tərbiyəsi, toy, bayram qayğıları, eyni zamanda təsərrüfatla məşğul olurlar.
Adətən çoxuşaqlı olan türk ailələrində uşaqlar da ailə işlərindən bə'zisini öz üzərlərinə götürürlər; böyüklər kiçiklərə göz olur, ev-eşiyə baxır, təsərrüfatda çalışırlar. Uşaqlar üçün əsas avtoritet dədə dedikləri babaları, sonra ata-anaları, daha sonra isə dada deyilən böyük qardaşlar və abla adlandırılan böyük bacılardır.
Umumiyyətlə, türklərin milli məktəbləri olmadığından, ailə uşaqların milli ruhda sosiallaşmasının, etnik tərbiyənin əsas mühitidir. Türklərdə ailədaxili münasibətlər də çox sağlamdır, boşanma halları demək olar yoxdur.
Ailə münasibətlərinin, ümumən gənc nəslin sağlam ruhda formalaşmasında didaktik-tərbiyəvi əsərlərin, xalq şerinin böyük rolu var. Zarzimalı Aslan şairin belə tərbiyəvi məzmunlu şerlərindən birini təqdim edirik:
NƏSİHƏT
Ey oğullar, sizə bir söz soyliyem,
Təriqətdən bir nəsihət eyliyem,
Yetmək olsa bu sözlərin qədrinə,
Başımi yolunda qurban eyliyem.
Oğul, uyma sən şeytanin sözunə,
Nalet olsun o məlunun yüzünə,
Səni atar bir zindanin özünə,
Gül yüzün zəfərən eyləmə, oğul.
Fürsət əldə ikən hörmətin saxla,
Daim ata-anaya əhvalin yoxla,
Yoldan çıxanların yoluna baxma,
Yüzi qara qalma, gül üzli oğlum.
Oğul deyib taği-taşlara qatdim,
Sənin üçün gözəl binalar yapdım,
Halal mehnət edib rızqımi tapdım,
Halali-harama qatma sən, oğul.
Oğul, insafli ol, harami yemə,
Böyügə hörmət et, köti söz demə,
Ata-ana könlüni koşma sən qəmə,
Daim yüzi açüx olursun, oğlum.
Oğul deyə ata-ana qəm çekər,
Sənin üçün gözdən qanli yaş tokər,
Bir güni görməsə həsrətin çəkər,
Köti yoldan əl çək, gül üzli oğul.
Oğul, sən şeytana etmə güməni,
Atar səni yoldan, edər divana,
Yıxar əvi, barxın eylər verana,
Gedər əldən külli varin, ey oğul.
Ey oğul, hərəmın olmaz binasi,
Yalan soyliyanın yanar xanasi,
Südün halal etməz ona anasi,
Yalaninən haram yıxma sən, oğul.
Haramınan qursan altundan bina,
Nə heyf,faydasi heç olmaz sənə,
Nəsihət edərim, qulax ver bənə,
Harami tərk eylə, gül üzli oğul.
Oğul, haramdan qaç, nəbəkər olma,
Haqqın divanında günahkar olma,
Haram yeyib yanıma gəlmə,
Razi olmam səndən, ey qanmaz oğul.
Qüvvətən inanma, olursün düşgün,
Verən olmaz sənə fələyin köşkün,
Keçər fani dünya ha ki bir beş gün,
Axıri peşman olursun, oğul.
Hərdəm yada salıb, unutma bəni,
Təpəmizdə Quran, Allahi tani,
Sizdən əvvəl keçən yıqitlər hani,
Onlardan ibrət al, ey gözəl oğul.
Aslan der nəsiyat tutan sağ olsun,
Halal qazan, daim könlun ağ olsun,
Desinlər maşallah, gül üzlü oğul.
AİLƏ
İnsanın sosial duyumunu açıqlayan bir türk məsəlində belə deyilir:
– Oğlum oldi – gülüm oldi, əvərdim – elin oldi, ayurdum – komşim oldi.
Həqiqətən də, evlilik türkün sosial statusunun əsas göstəricisi, ailə – türk toplumunun özəyidir. Kişi də, qadın da məhz evləndikdən, ailə qurduqdan sonra xüsusi sosial mövqe qazanır, yetkin adam hesab olunur və ictimai işlərdə tam hüquqlu cəmiyyət üzvu kimi iştirak edir.
Ailə, vərəsə, övlad anlamları türk şüurunda o qədər əhəmiyyətlidir ki, uşağı olmayana tanrının sevmədiyi, bəxtsiz, naqis insan kimi baxılıb («Kitabi Dədə Qorqud»u yada salaq); Qafqaz türk qadınlarının məişəti və sosial həyatı, uşaqlara münasibət, uşaq oyunları, gəlinin ər evində vəziyyəti və digər məsələlər barədə müşahidələr dərc etdirmiş A.Zaxarova göstərir ki, türk qadınları arasında ən pis qarğış «görüm sənin uşağın olmasın», yəni «görüm səni sonsuz qalasan»dır (A. Zaxarova. Qafqaz tatarları qadınlarının ev və sosial məişəti // SMOMPK, 1894, 20-ci buraxılış, s. 91-157).
Axısqa türklərində əsas ailə növü böyük ailə tipidir. Ailə dedikdə, baba-nənə, ata-ana, qardaş-bacı, əmi, evli oğul-qızlar, gəlinlər, nəvə-nətiçə və başqaları nəzərdə tutulur. Müasir türk ailələri arasında ər-arvad və uşaqlardan ibarət kiçik (nuklear) ailələr də var. Lakin əsas ailə tipi – valideynlər və bir neçə evli uşaqların kulfətindən ibarət böyük ailə, yə'ni aqnat qohumluğu ilə birləşmiş ailə növüdür.
Bu cəhət son illərin faciəli hadisələri zamanı gözlənilməz məsələlər ortaya çıxartdı. Fərqanədən sonra dövlət orqanları türkləri ayrı-ayrı kiçik ailələrə parçalayaraq tələm-tələsik ölkənin müxtəlif yerlərinə keçürməyə başlamışdılar (görünür, bu da növbəti qəsd idi). Lakin sonra türklər e'tiraz edib bildirdilər ki, onlarda ailə anlayışı ruslardan fərqlidir, yə'ni türk ailəsi yalnız ata-ana və uşaqdan ibarət deyil, bütöv bir əqrəbadır və belə köçürülmə ilə onlar razılaşa bilməz.
Bir neçə külfətdən ibarət türk ailəsi əzəl də və çox vaxt indi də ümumi evdə yaşayır, mətbəx ortaq olur. İki-uç qardaşın ailəsi bir təsərrüfatda birləşir, lakin kulfət artandan, uşaqlar çoxalandan sonra böyük qardaşlara növbə ilə «ev yapıb» verir və ayırırlar.. Valideynlər kiçik qardaşla qalır.
Türk ailəsi kişi xətti ilə qurulur, kişi evin başçısı, nəslin davamçısı, varis olur. Ailə daxilində balacalar böyüyə, bacılar qardaşlara tabe olur. Gəlin qaynatası və qaynanası ilə doğma valideynləri kimi davranır və onları baba (ata), annə (ana) adlandırır. Kiçik gəlinlər ilk vaxtda böyük gəlinlərin təcrübəsinə yiyələnir və müəyyən qədər onların himayəsində olurlar.
Türk ailəsində kişi xətti əsas olsa da, qadının da rolu böyükdür. El arasında indi də «Qız yüki – duz yüki» kimi məsəllər işlənməsinə baxmayaraq, türklər qadına dərin hörmətlə yanaşır, ailə məsələlərinin həllində qadının, xüsusilə ananın sözü sayılır. Ümumiyyətlə, müasir türk ailələrində oğulla qız arasında kəskin ayrı-seçkilik duyulmur, ailədə həm oğul, həm də qız övladların təxminən bərabər statusları var. Və bə'zi əsərlərdə haqqında çox danışılan «türk patriarxallığının» elə bir əlaməti yoxdur. Əksinə, türk ana haqqını hər şeydən üstün sayır, qadın ləyaqətini heç bir vəchlə alçaltmır, qadın yanında nalayiq danışmır, qadın gözəlliyini müqəddəsləşdirir.
Axısqa türkləri üçün oğul da, qız da həm eyni sevinc, həm də eyni qayğı deməkdir. Bir türk məsəlində oğulla qıza eyni münasibət yumorlu tərzdə belə ifadə olunur:
– Oğlan doğurdum – oydi bəni, qız doğurdum – soydi bəni.
Türk qadınları əsasən ev işləri, uşaqların böyüməsi və tərbiyəsi, toy, bayram qayğıları, eyni zamanda təsərrüfatla məşğul olurlar.
Adətən çoxuşaqlı olan türk ailələrində uşaqlar da ailə işlərindən bə'zisini öz üzərlərinə götürürlər; böyüklər kiçiklərə göz olur, ev-eşiyə baxır, təsərrüfatda çalışırlar. Uşaqlar üçün əsas avtoritet dədə dedikləri babaları, sonra ata-anaları, daha sonra isə dada deyilən böyük qardaşlar və abla adlandırılan böyük bacılardır.
Umumiyyətlə, türklərin milli məktəbləri olmadığından, ailə uşaqların milli ruhda sosiallaşmasının, etnik tərbiyənin əsas mühitidir. Türklərdə ailədaxili münasibətlər də çox sağlamdır, boşanma halları demək olar yoxdur.
Ailə münasibətlərinin, ümumən gənc nəslin sağlam ruhda formalaşmasında didaktik-tərbiyəvi əsərlərin, xalq şerinin böyük rolu var. Zarzimalı Aslan şairin belə tərbiyəvi məzmunlu şerlərindən birini təqdim edirik:
NƏSİHƏT
Ey oğullar, sizə bir söz soyliyem,
Təriqətdən bir nəsihət eyliyem,
Yetmək olsa bu sözlərin qədrinə,
Başımi yolunda qurban eyliyem.
Oğul, uyma sən şeytanin sözunə,
Nalet olsun o məlunun yüzünə,
Səni atar bir zindanin özünə,
Gül yüzün zəfərən eyləmə, oğul.
Fürsət əldə ikən hörmətin saxla,
Daim ata-anaya əhvalin yoxla,
Yoldan çıxanların yoluna baxma,
Yüzi qara qalma, gül üzli oğlum.
Oğul deyib taği-taşlara qatdim,
Sənin üçün gözəl binalar yapdım,
Halal mehnət edib rızqımi tapdım,
Halali-harama qatma sən, oğul.
Oğul, insafli ol, harami yemə,
Böyügə hörmət et, köti söz demə,
Ata-ana könlüni koşma sən qəmə,
Daim yüzi açüx olursun, oğlum.
Oğul deyə ata-ana qəm çekər,
Sənin üçün gözdən qanli yaş tokər,
Bir güni görməsə həsrətin çəkər,
Köti yoldan əl çək, gül üzli oğul.
Oğul, sən şeytana etmə güməni,
Atar səni yoldan, edər divana,
Yıxar əvi, barxın eylər verana,
Gedər əldən külli varin, ey oğul.
Ey oğul, hərəmın olmaz binasi,
Yalan soyliyanın yanar xanasi,
Südün halal etməz ona anasi,
Yalaninən haram yıxma sən, oğul.
Haramınan qursan altundan bina,
Nə heyf,faydasi heç olmaz sənə,
Nəsihət edərim, qulax ver bənə,
Harami tərk eylə, gül üzli oğul.
Oğul, haramdan qaç, nəbəkər olma,
Haqqın divanında günahkar olma,
Haram yeyib yanıma gəlmə,
Razi olmam səndən, ey qanmaz oğul.
Qüvvətən inanma, olursün düşgün,
Verən olmaz sənə fələyin köşkün,
Keçər fani dünya ha ki bir beş gün,
Axıri peşman olursun, oğul.
Hərdəm yada salıb, unutma bəni,
Təpəmizdə Quran, Allahi tani,
Sizdən əvvəl keçən yıqitlər hani,
Onlardan ibrət al, ey gözəl oğul.
Aslan der nəsiyat tutan sağ olsun,
Halal qazan, daim könlun ağ olsun,
Desinlər maşallah, gül üzlü oğul.
AİLƏ
İnsanın sosial duyumunu açıqlayan bir türk məsəlində belə deyilir:
– Oğlum oldi – gülüm oldi, əvərdim – elin oldi, ayurdum – komşim oldi.
Həqiqətən də, evlilik türkün sosial statusunun əsas göstəricisi, ailə – türk toplumunun özəyidir. Kişi də, qadın da məhz evləndikdən, ailə qurduqdan sonra xüsusi sosial mövqe qazanır, yetkin adam hesab olunur və ictimai işlərdə tam hüquqlu cəmiyyət üzvu kimi iştirak edir.
Ailə, vərəsə, övlad anlamları türk şüurunda o qədər əhəmiyyətlidir ki, uşağı olmayana tanrının sevmədiyi, bəxtsiz, naqis insan kimi baxılıb («Kitabi Dədə Qorqud»u yada salaq); Qafqaz türk qadınlarının məişəti və sosial həyatı, uşaqlara münasibət, uşaq oyunları, gəlinin ər evində vəziyyəti və digər məsələlər barədə müşahidələr dərc etdirmiş A.Zaxarova göstərir ki, türk qadınları arasında ən pis qarğış «görüm sənin uşağın olmasın», yəni «görüm səni sonsuz qalasan»dır (A. Zaxarova. Qafqaz tatarları qadınlarının ev və sosial məişəti // SMOMPK, 1894, 20-ci buraxılış, s. 91-157).
Axısqa türklərində əsas ailə növü böyük ailə tipidir. Ailə dedikdə, baba-nənə, ata-ana, qardaş-bacı, əmi, evli oğul-qızlar, gəlinlər, nəvə-nətiçə və başqaları nəzərdə tutulur. Müasir türk ailələri arasında ər-arvad və uşaqlardan ibarət kiçik (nuklear) ailələr də var. Lakin əsas ailə tipi – valideynlər və bir neçə evli uşaqların kulfətindən ibarət böyük ailə, yə'ni aqnat qohumluğu ilə birləşmiş ailə növüdür.
Bu cəhət son illərin faciəli hadisələri zamanı gözlənilməz məsələlər ortaya çıxartdı. Fərqanədən sonra dövlət orqanları türkləri ayrı-ayrı kiçik ailələrə parçalayaraq tələm-tələsik ölkənin müxtəlif yerlərinə keçürməyə başlamışdılar (görünür, bu da növbəti qəsd idi). Lakin sonra türklər e'tiraz edib bildirdilər ki, onlarda ailə anlayışı ruslardan fərqlidir, yə'ni türk ailəsi yalnız ata-ana və uşaqdan ibarət deyil, bütöv bir əqrəbadır və belə köçürülmə ilə onlar razılaşa bilməz.
Bir neçə külfətdən ibarət türk ailəsi əzəl də və çox vaxt indi də ümumi evdə yaşayır, mətbəx ortaq olur. İki-uç qardaşın ailəsi bir təsərrüfatda birləşir, lakin kulfət artandan, uşaqlar çoxalandan sonra böyük qardaşlara növbə ilə «ev yapıb» verir və ayırırlar.. Valideynlər kiçik qardaşla qalır.
Türk ailəsi kişi xətti ilə qurulur, kişi evin başçısı, nəslin davamçısı, varis olur. Ailə daxilində balacalar böyüyə, bacılar qardaşlara tabe olur. Gəlin qaynatası və qaynanası ilə doğma valideynləri kimi davranır və onları baba (ata), annə (ana) adlandırır. Kiçik gəlinlər ilk vaxtda böyük gəlinlərin təcrübəsinə yiyələnir və müəyyən qədər onların himayəsində olurlar.
Türk ailəsində kişi xətti əsas olsa da, qadının da rolu böyükdür. El arasında indi də «Qız yüki – duz yüki» kimi məsəllər işlənməsinə baxmayaraq, türklər qadına dərin hörmətlə yanaşır, ailə məsələlərinin həllində qadının, xüsusilə ananın sözü sayılır. Ümumiyyətlə, müasir türk ailələrində oğulla qız arasında kəskin ayrı-seçkilik duyulmur, ailədə həm oğul, həm də qız övladların təxminən bərabər statusları var. Və bə'zi əsərlərdə haqqında çox danışılan «türk patriarxallığının» elə bir əlaməti yoxdur. Əksinə, türk ana haqqını hər şeydən üstün sayır, qadın ləyaqətini heç bir vəchlə alçaltmır, qadın yanında nalayiq danışmır, qadın gözəlliyini müqəddəsləşdirir.
Axısqa türkləri üçün oğul da, qız da həm eyni sevinc, həm də eyni qayğı deməkdir. Bir türk məsəlində oğulla qıza eyni münasibət yumorlu tərzdə belə ifadə olunur:
– Oğlan doğurdum – oydi bəni, qız doğurdum – soydi bəni.
Türk qadınları əsasən ev işləri, uşaqların böyüməsi və tərbiyəsi, toy, bayram qayğıları, eyni zamanda təsərrüfatla məşğul olurlar.
Adətən çoxuşaqlı olan türk ailələrində uşaqlar da ailə işlərindən bə'zisini öz üzərlərinə götürürlər; böyüklər kiçiklərə göz olur, ev-eşiyə baxır, təsərrüfatda çalışırlar. Uşaqlar üçün əsas avtoritet dədə dedikləri babaları, sonra ata-anaları, daha sonra isə dada deyilən böyük qardaşlar və abla adlandırılan böyük bacılardır.
Umumiyyətlə, türklərin milli məktəbləri olmadığından, ailə uşaqların milli ruhda sosiallaşmasının, etnik tərbiyənin əsas mühitidir. Türklərdə ailədaxili münasibətlər də çox sağlamdır, boşanma halları demək olar yoxdur.
Ailə münasibətlərinin, ümumən gənc nəslin sağlam ruhda formalaşmasında didaktik-tərbiyəvi əsərlərin, xalq şerinin böyük rolu var. Zarzimalı Aslan şairin belə tərbiyəvi məzmunlu şerlərindən birini təqdim edirik:
NƏSİHƏT
Ey oğullar, sizə bir söz soyliyem,
Təriqətdən bir nəsihət eyliyem,
Yetmək olsa bu sözlərin qədrinə,
Başımi yolunda qurban eyliyem.
Oğul, uyma sən şeytanin sözunə,
Nalet olsun o məlunun yüzünə,
Səni atar bir zindanin özünə,
Gül yüzün zəfərən eyləmə, oğul.
Fürsət əldə ikən hörmətin saxla,
Daim ata-anaya əhvalin yoxla,
Yoldan çıxanların yoluna baxma,
Yüzi qara qalma, gül üzli oğlum.
Oğul deyib taği-taşlara qatdim,
Sənin üçün gözəl binalar yapdım,
Halal mehnət edib rızqımi tapdım,
Halali-harama qatma sən, oğul.
Oğul, insafli ol, harami yemə,
Böyügə hörmət et, köti söz demə,
Ata-ana könlüni koşma sən qəmə,
Daim yüzi açüx olursun, oğlum.
Oğul deyə ata-ana qəm çekər,
Sənin üçün gözdən qanli yaş tokər,
Bir güni görməsə həsrətin çəkər,
Köti yoldan əl çək, gül üzli oğul.
Oğul, sən şeytana etmə güməni,
Atar səni yoldan, edər divana,
Yıxar əvi, barxın eylər verana,
Gedər əldən külli varin, ey oğul.
Ey oğul, hərəmın olmaz binasi,
Yalan soyliyanın yanar xanasi,
Südün halal etməz ona anasi,
Yalaninən haram yıxma sən, oğul.
Haramınan qursan altundan bina,
Nə heyf,faydasi heç olmaz sənə,
Nəsihət edərim, qulax ver bənə,
Harami tərk eylə, gül üzli oğul.
Oğul, haramdan qaç, nəbəkər olma,
Haqqın divanında günahkar olma,
Haram yeyib yanıma gəlmə,
Razi olmam səndən, ey qanmaz oğul.
Qüvvətən inanma, olursün düşgün,
Verən olmaz sənə fələyin köşkün,
Keçər fani dünya ha ki bir beş gün,
Axıri peşman olursun, oğul.
Hərdəm yada salıb, unutma bəni,
Təpəmizdə Quran, Allahi tani,
Sizdən əvvəl keçən yıqitlər hani,
Onlardan ibrət al, ey gözəl oğul.
Aslan der nəsiyat tutan sağ olsun,
Halal qazan, daim könlun ağ olsun,
Desinlər maşallah, gül üzlü oğul.
AİLƏ
İnsanın sosial duyumunu açıqlayan bir türk məsəlində belə deyilir:
– Oğlum oldi – gülüm oldi, əvərdim – elin oldi, ayurdum – komşim oldi.
Həqiqətən də, evlilik türkün sosial statusunun əsas göstəricisi, ailə – türk toplumunun özəyidir. Kişi də, qadın da məhz evləndikdən, ailə qurduqdan sonra xüsusi sosial mövqe qazanır, yetkin adam hesab olunur və ictimai işlərdə tam hüquqlu cəmiyyət üzvu kimi iştirak edir.
Ailə, vərəsə, övlad anlamları türk şüurunda o qədər əhəmiyyətlidir ki, uşağı olmayana tanrının sevmədiyi, bəxtsiz, naqis insan kimi baxılıb («Kitabi Dədə Qorqud»u yada salaq); Qafqaz türk qadınlarının məişəti və sosial həyatı, uşaqlara münasibət, uşaq oyunları, gəlinin ər evində vəziyyəti və digər məsələlər barədə müşahidələr dərc etdirmiş A.Zaxarova göstərir ki, türk qadınları arasında ən pis qarğış «görüm sənin uşağın olmasın», yəni «görüm səni sonsuz qalasan»dır (A. Zaxarova. Qafqaz tatarları qadınlarının ev və sosial məişəti // SMOMPK, 1894, 20-ci buraxılış, s. 91-157).
Axısqa türklərində əsas ailə növü böyük ailə tipidir. Ailə dedikdə, baba-nənə, ata-ana, qardaş-bacı, əmi, evli oğul-qızlar, gəlinlər, nəvə-nətiçə və başqaları nəzərdə tutulur. Müasir türk ailələri arasında ər-arvad və uşaqlardan ibarət kiçik (nuklear) ailələr də var. Lakin əsas ailə tipi – valideynlər və bir neçə evli uşaqların kulfətindən ibarət böyük ailə, yə'ni aqnat qohumluğu ilə birləşmiş ailə növüdür.
Bu cəhət son illərin faciəli hadisələri zamanı gözlənilməz məsələlər ortaya çıxartdı. Fərqanədən sonra dövlət orqanları türkləri ayrı-ayrı kiçik ailələrə parçalayaraq tələm-tələsik ölkənin müxtəlif yerlərinə keçürməyə başlamışdılar (görünür, bu da növbəti qəsd idi). Lakin sonra türklər e'tiraz edib bildirdilər ki, onlarda ailə anlayışı ruslardan fərqlidir, yə'ni türk ailəsi yalnız ata-ana və uşaqdan ibarət deyil, bütöv bir əqrəbadır və belə köçürülmə ilə onlar razılaşa bilməz.
Bir neçə külfətdən ibarət türk ailəsi əzəl də və çox vaxt indi də ümumi evdə yaşayır, mətbəx ortaq olur. İki-uç qardaşın ailəsi bir təsərrüfatda birləşir, lakin kulfət artandan, uşaqlar çoxalandan sonra böyük qardaşlara növbə ilə «ev yapıb» verir və ayırırlar.. Valideynlər kiçik qardaşla qalır.
Türk ailəsi kişi xətti ilə qurulur, kişi evin başçısı, nəslin davamçısı, varis olur. Ailə daxilində balacalar böyüyə, bacılar qardaşlara tabe olur. Gəlin qaynatası və qaynanası ilə doğma valideynləri kimi davranır və onları baba (ata), annə (ana) adlandırır. Kiçik gəlinlər ilk vaxtda böyük gəlinlərin təcrübəsinə yiyələnir və müəyyən qədər onların himayəsində olurlar.
Türk ailəsində kişi xətti əsas olsa da, qadının da rolu böyükdür. El arasında indi də «Qız yüki – duz yüki» kimi məsəllər işlənməsinə baxmayaraq, türklər qadına dərin hörmətlə yanaşır, ailə məsələlərinin həllində qadının, xüsusilə ananın sözü sayılır. Ümumiyyətlə, müasir türk ailələrində oğulla qız arasında kəskin ayrı-seçkilik duyulmur, ailədə həm oğul, həm də qız övladların təxminən bərabər statusları var. Və bə'zi əsərlərdə haqqında çox danışılan «türk patriarxallığının» elə bir əlaməti yoxdur. Əksinə, türk ana haqqını hər şeydən üstün sayır, qadın ləyaqətini heç bir vəchlə alçaltmır, qadın yanında nalayiq danışmır, qadın gözəlliyini müqəddəsləşdirir.
Axısqa türkləri üçün oğul da, qız da həm eyni sevinc, həm də eyni qayğı deməkdir. Bir türk məsəlində oğulla qıza eyni münasibət yumorlu tərzdə belə ifadə olunur:
– Oğlan doğurdum – oydi bəni, qız doğurdum – soydi bəni.
Türk qadınları əsasən ev işləri, uşaqların böyüməsi və tərbiyəsi, toy, bayram qayğıları, eyni zamanda təsərrüfatla məşğul olurlar.
Adətən çoxuşaqlı olan türk ailələrində uşaqlar da ailə işlərindən bə'zisini öz üzərlərinə götürürlər; böyüklər kiçiklərə göz olur, ev-eşiyə baxır, təsərrüfatda çalışırlar. Uşaqlar üçün əsas avtoritet dədə dedikləri babaları, sonra ata-anaları, daha sonra isə dada deyilən böyük qardaşlar və abla adlandırılan böyük bacılardır.
Umumiyyətlə, türklərin milli məktəbləri olmadığından, ailə uşaqların milli ruhda sosiallaşmasının, etnik tərbiyənin əsas mühitidir. Türklərdə ailədaxili münasibətlər də çox sağlamdır, boşanma halları demək olar yoxdur.
Ailə münasibətlərinin, ümumən gənc nəslin sağlam ruhda formalaşmasında didaktik-tərbiyəvi əsərlərin, xalq şerinin böyük rolu var. Zarzimalı Aslan şairin belə tərbiyəvi məzmunlu şerlərindən birini təqdim edirik:
NƏSİHƏT
Ey oğullar, sizə bir söz soyliyem,
Təriqətdən bir nəsihət eyliyem,
Yetmək olsa bu sözlərin qədrinə,
Başımi yolunda qurban eyliyem.
Oğul, uyma sən şeytanin sözunə,
Nalet olsun o məlunun yüzünə,
Səni atar bir zindanin özünə,
Gül yüzün zəfərən eyləmə, oğul.
Fürsət əldə ikən hörmətin saxla,
Daim ata-anaya əhvalin yoxla,
Yoldan çıxanların yoluna baxma,
Yüzi qara qalma, gül üzli oğlum.
Oğul deyib taği-taşlara qatdim,
Sənin üçün gözəl binalar yapdım,
Halal mehnət edib rızqımi tapdım,
Halali-harama qatma sən, oğul.
Oğul, insafli ol, harami yemə,
Böyügə hörmət et, köti söz demə,
Ata-ana könlüni koşma sən qəmə,
Daim yüzi açüx olursun, oğlum.
Oğul deyə ata-ana qəm çekər,
Sənin üçün gözdən qanli yaş tokər,
Bir güni görməsə həsrətin çəkər,
Köti yoldan əl çək, gül üzli oğul.
Oğul, sən şeytana etmə güməni,
Atar səni yoldan, edər divana,
Yıxar əvi, barxın eylər verana,
Gedər əldən külli varin, ey oğul.
Ey oğul, hərəmın olmaz binasi,
Yalan soyliyanın yanar xanasi,
Südün halal etməz ona anasi,
Yalaninən haram yıxma sən, oğul.
Haramınan qursan altundan bina,
Nə heyf,faydasi heç olmaz sənə,
Nəsihət edərim, qulax ver bənə,
Harami tərk eylə, gül üzli oğul.
Oğul, haramdan qaç, nəbəkər olma,
Haqqın divanında günahkar olma,
Haram yeyib yanıma gəlmə,
Razi olmam səndən, ey qanmaz oğul.
Qüvvətən inanma, olursün düşgün,
Verən olmaz sənə fələyin köşkün,
Keçər fani dünya ha ki bir beş gün,
Axıri peşman olursun, oğul.
Hərdəm yada salıb, unutma bəni,
Təpəmizdə Quran, Allahi tani,
Sizdən əvvəl keçən yıqitlər hani,
Onlardan ibrət al, ey gözəl oğul.
Aslan der nəsiyat tutan sağ olsun,
Halal qazan, daim könlun ağ olsun,
Desinlər maşallah, gül üzlü oğul.
AİLƏ
İnsanın sosial duyumunu açıqlayan bir türk məsəlində belə deyilir:
– Oğlum oldi – gülüm oldi, əvərdim – elin oldi, ayurdum – komşim oldi.
Həqiqətən də, evlilik türkün sosial statusunun əsas göstəricisi, ailə – türk toplumunun özəyidir. Kişi də, qadın da məhz evləndikdən, ailə qurduqdan sonra xüsusi sosial mövqe qazanır, yetkin adam hesab olunur və ictimai işlərdə tam hüquqlu cəmiyyət üzvu kimi iştirak edir.
Ailə, vərəsə, övlad anlamları türk şüurunda o qədər əhəmiyyətlidir ki, uşağı olmayana tanrının sevmədiyi, bəxtsiz, naqis insan kimi baxılıb («Kitabi Dədə Qorqud»u yada salaq); Qafqaz türk qadınlarının məişəti və sosial həyatı, uşaqlara münasibət, uşaq oyunları, gəlinin ər evində vəziyyəti və digər məsələlər barədə müşahidələr dərc etdirmiş A.Zaxarova göstərir ki, türk qadınları arasında ən pis qarğış «görüm sənin uşağın olmasın», yəni «görüm səni sonsuz qalasan»dır (A. Zaxarova. Qafqaz tatarları qadınlarının ev və sosial məişəti // SMOMPK, 1894, 20-ci buraxılış, s. 91-157).
Axısqa türklərində əsas ailə növü böyük ailə tipidir. Ailə dedikdə, baba-nənə, ata-ana, qardaş-bacı, əmi, evli oğul-qızlar, gəlinlər, nəvə-nətiçə və başqaları nəzərdə tutulur. Müasir türk ailələri arasında ər-arvad və uşaqlardan ibarət kiçik (nuklear) ailələr də var. Lakin əsas ailə tipi – valideynlər və bir neçə evli uşaqların kulfətindən ibarət böyük ailə, yə'ni aqnat qohumluğu ilə birləşmiş ailə növüdür.
Bu cəhət son illərin faciəli hadisələri zamanı gözlənilməz məsələlər ortaya çıxartdı. Fərqanədən sonra dövlət orqanları türkləri ayrı-ayrı kiçik ailələrə parçalayaraq tələm-tələsik ölkənin müxtəlif yerlərinə keçürməyə başlamışdılar (görünür, bu da növbəti qəsd idi). Lakin sonra türklər e'tiraz edib bildirdilər ki, onlarda ailə anlayışı ruslardan fərqlidir, yə'ni türk ailəsi yalnız ata-ana və uşaqdan ibarət deyil, bütöv bir əqrəbadır və belə köçürülmə ilə onlar razılaşa bilməz.
Bir neçə külfətdən ibarət türk ailəsi əzəl də və çox vaxt indi də ümumi evdə yaşayır, mətbəx ortaq olur. İki-uç qardaşın ailəsi bir təsərrüfatda birləşir, lakin kulfət artandan, uşaqlar çoxalandan sonra böyük qardaşlara növbə ilə «ev yapıb» verir və ayırırlar.. Valideynlər kiçik qardaşla qalır.
Türk ailəsi kişi xətti ilə qurulur, kişi evin başçısı, nəslin davamçısı, varis olur. Ailə daxilində balacalar böyüyə, bacılar qardaşlara tabe olur. Gəlin qaynatası və qaynanası ilə doğma valideynləri kimi davranır və onları baba (ata), annə (ana) adlandırır. Kiçik gəlinlər ilk vaxtda böyük gəlinlərin təcrübəsinə yiyələnir və müəyyən qədər onların himayəsində olurlar.
Türk ailəsində kişi xətti əsas olsa da, qadının da rolu böyükdür. El arasında indi də «Qız yüki – duz yüki» kimi məsəllər işlənməsinə baxmayaraq, türklər qadına dərin hörmətlə yanaşır, ailə məsələlərinin həllində qadının, xüsusilə ananın sözü sayılır. Ümumiyyətlə, müasir türk ailələrində oğulla qız arasında kəskin ayrı-seçkilik duyulmur, ailədə həm oğul, həm də qız övladların təxminən bərabər statusları var. Və bə'zi əsərlərdə haqqında çox danışılan «türk patriarxallığının» elə bir əlaməti yoxdur. Əksinə, türk ana haqqını hər şeydən üstün sayır, qadın ləyaqətini heç bir vəchlə alçaltmır, qadın yanında nalayiq danışmır, qadın gözəlliyini müqəddəsləşdirir.
Axısqa türkləri üçün oğul da, qız da həm eyni sevinc, həm də eyni qayğı deməkdir. Bir türk məsəlində oğulla qıza eyni münasibət yumorlu tərzdə belə ifadə olunur:
– Oğlan doğurdum – oydi bəni, qız doğurdum – soydi bəni.
Türk qadınları əsasən ev işləri, uşaqların böyüməsi və tərbiyəsi, toy, bayram qayğıları, eyni zamanda təsərrüfatla məşğul olurlar.
Adətən çoxuşaqlı olan türk ailələrində uşaqlar da ailə işlərindən bə'zisini öz üzərlərinə götürürlər; böyüklər kiçiklərə göz olur, ev-eşiyə baxır, təsərrüfatda çalışırlar. Uşaqlar üçün əsas avtoritet dədə dedikləri babaları, sonra ata-anaları, daha sonra isə dada deyilən böyük qardaşlar və abla adlandırılan böyük bacılardır.
Umumiyyətlə, türklərin milli məktəbləri olmadığından, ailə uşaqların milli ruhda sosiallaşmasının, etnik tərbiyənin əsas mühitidir. Türklərdə ailədaxili münasibətlər də çox sağlamdır, boşanma halları demək olar yoxdur.
Ailə münasibətlərinin, ümumən gənc nəslin sağlam ruhda formalaşmasında didaktik-tərbiyəvi əsərlərin, xalq şerinin böyük rolu var. Zarzimalı Aslan şairin belə tərbiyəvi məzmunlu şerlərindən birini təqdim edirik:
NƏSİHƏT
Ey oğullar, sizə bir söz soyliyem,
Təriqətdən bir nəsihət eyliyem,
Yetmək olsa bu sözlərin qədrinə,
Başımi yolunda qurban eyliyem.
Oğul, uyma sən şeytanin sözunə,
Nalet olsun o məlunun yüzünə,
Səni atar bir zindanin özünə,
Gül yüzün zəfərən eyləmə, oğul.
Fürsət əldə ikən hörmətin saxla,
Daim ata-anaya əhvalin yoxla,
Yoldan çıxanların yoluna baxma,
Yüzi qara qalma, gül üzli oğlum.
Oğul deyib taği-taşlara qatdim,
Sənin üçün gözəl binalar yapdım,
Halal mehnət edib rızqımi tapdım,
Halali-harama qatma sən, oğul.
Oğul, insafli ol, harami yemə,
Böyügə hörmət et, köti söz demə,
Ata-ana könlüni koşma sən qəmə,
Daim yüzi açüx olursun, oğlum.
Oğul deyə ata-ana qəm çekər,
Sənin üçün gözdən qanli yaş tokər,
Bir güni görməsə həsrətin çəkər,
Köti yoldan əl çək, gül üzli oğul.
Oğul, sən şeytana etmə güməni,
Atar səni yoldan, edər divana,
Yıxar əvi, barxın eylər verana,
Gedər əldən külli varin, ey oğul.
Ey oğul, hərəmın olmaz binasi,
Yalan soyliyanın yanar xanasi,
Südün halal etməz ona anasi,
Yalaninən haram yıxma sən, oğul.
Haramınan qursan altundan bina,
Nə heyf,faydasi heç olmaz sənə,
Nəsihət edərim, qulax ver bənə,
Harami tərk eylə, gül üzli oğul.
Oğul, haramdan qaç, nəbəkər olma,
Haqqın divanında günahkar olma,
Haram yeyib yanıma gəlmə,
Razi olmam səndən, ey qanmaz oğul.
Qüvvətən inanma, olursün düşgün,
Verən olmaz sənə fələyin köşkün,
Keçər fani dünya ha ki bir beş gün,
Axıri peşman olursun, oğul.
Hərdəm yada salıb, unutma bəni,
Təpəmizdə Quran, Allahi tani,
Sizdən əvvəl keçən yıqitlər hani,
Onlardan ibrət al, ey gözəl oğul.
Aslan der nəsiyat tutan sağ olsun,
Halal qazan, daim könlun ağ olsun,
Desinlər maşallah, gül üzlü oğul.
AİLƏ
İnsanın sosial duyumunu açıqlayan bir türk məsəlində belə deyilir:
– Oğlum oldi – gülüm oldi, əvərdim – elin oldi, ayurdum – komşim oldi.
Həqiqətən də, evlilik türkün sosial statusunun əsas göstəricisi, ailə – türk toplumunun özəyidir. Kişi də, qadın da məhz evləndikdən, ailə qurduqdan sonra xüsusi sosial mövqe qazanır, yetkin adam hesab olunur və ictimai işlərdə tam hüquqlu cəmiyyət üzvu kimi iştirak edir.
Ailə, vərəsə, övlad anlamları türk şüurunda o qədər əhəmiyyətlidir ki, uşağı olmayana tanrının sevmədiyi, bəxtsiz, naqis insan kimi baxılıb («Kitabi Dədə Qorqud»u yada salaq); Qafqaz türk qadınlarının məişəti və sosial həyatı, uşaqlara münasibət, uşaq oyunları, gəlinin ər evində vəziyyəti və digər məsələlər barədə müşahidələr dərc etdirmiş A.Zaxarova göstərir ki, türk qadınları arasında ən pis qarğış «görüm sənin uşağın olmasın», yəni «görüm səni sonsuz qalasan»dır (A. Zaxarova. Qafqaz tatarları qadınlarının ev və sosial məişəti // SMOMPK, 1894, 20-ci buraxılış, s. 91-157).
Axısqa türklərində əsas ailə növü böyük ailə tipidir. Ailə dedikdə, baba-nənə, ata-ana, qardaş-bacı, əmi, evli oğul-qızlar, gəlinlər, nəvə-nətiçə və başqaları nəzərdə tutulur. Müasir türk ailələri arasında ər-arvad və uşaqlardan ibarət kiçik (nuklear) ailələr də var. Lakin əsas ailə tipi – valideynlər və bir neçə evli uşaqların kulfətindən ibarət böyük ailə, yə'ni aqnat qohumluğu ilə birləşmiş ailə növüdür.
Bu cəhət son illərin faciəli hadisələri zamanı gözlənilməz məsələlər ortaya çıxartdı. Fərqanədən sonra dövlət orqanları türkləri ayrı-ayrı kiçik ailələrə parçalayaraq tələm-tələsik ölkənin müxtəlif yerlərinə keçürməyə başlamışdılar (görünür, bu da növbəti qəsd idi). Lakin sonra türklər e'tiraz edib bildirdilər ki, onlarda ailə anlayışı ruslardan fərqlidir, yə'ni türk ailəsi yalnız ata-ana və uşaqdan ibarət deyil, bütöv bir əqrəbadır və belə köçürülmə ilə onlar razılaşa bilməz.
Bir neçə külfətdən ibarət türk ailəsi əzəl də və çox vaxt indi də ümumi evdə yaşayır, mətbəx ortaq olur. İki-uç qardaşın ailəsi bir təsərrüfatda birləşir, lakin kulfət artandan, uşaqlar çoxalandan sonra böyük qardaşlara növbə ilə «ev yapıb» verir və ayırırlar.. Valideynlər kiçik qardaşla qalır.
Türk ailəsi kişi xətti ilə qurulur, kişi evin başçısı, nəslin davamçısı, varis olur. Ailə daxilində balacalar böyüyə, bacılar qardaşlara tabe olur. Gəlin qaynatası və qaynanası ilə doğma valideynləri kimi davranır və onları baba (ata), annə (ana) adlandırır. Kiçik gəlinlər ilk vaxtda böyük gəlinlərin təcrübəsinə yiyələnir və müəyyən qədər onların himayəsində olurlar.
Türk ailəsində kişi xətti əsas olsa da, qadının da rolu böyükdür. El arasında indi də «Qız yüki – duz yüki» kimi məsəllər işlənməsinə baxmayaraq, türklər qadına dərin hörmətlə yanaşır, ailə məsələlərinin həllində qadının, xüsusilə ananın sözü sayılır. Ümumiyyətlə, müasir türk ailələrində oğulla qız arasında kəskin ayrı-seçkilik duyulmur, ailədə həm oğul, həm də qız övladların təxminən bərabər statusları var. Və bə'zi əsərlərdə haqqında çox danışılan «türk patriarxallığının» elə bir əlaməti yoxdur. Əksinə, türk ana haqqını hər şeydən üstün sayır, qadın ləyaqətini heç bir vəchlə alçaltmır, qadın yanında nalayiq danışmır, qadın gözəlliyini müqəddəsləşdirir.
Axısqa türkləri üçün oğul da, qız da həm eyni sevinc, həm də eyni qayğı deməkdir. Bir türk məsəlində oğulla qıza eyni münasibət yumorlu tərzdə belə ifadə olunur:
– Oğlan doğurdum – oydi bəni, qız doğurdum – soydi bəni.
Türk qadınları əsasən ev işləri, uşaqların böyüməsi və tərbiyəsi, toy, bayram qayğıları, eyni zamanda təsərrüfatla məşğul olurlar.
Adətən çoxuşaqlı olan türk ailələrində uşaqlar da ailə işlərindən bə'zisini öz üzərlərinə götürürlər; böyüklər kiçiklərə göz olur, ev-eşiyə baxır, təsərrüfatda çalışırlar. Uşaqlar üçün əsas avtoritet dədə dedikləri babaları, sonra ata-anaları, daha sonra isə dada deyilən böyük qardaşlar və abla adlandırılan böyük bacılardır.
Umumiyyətlə, türklərin milli məktəbləri olmadığından, ailə uşaqların milli ruhda sosiallaşmasının, etnik tərbiyənin əsas mühitidir. Türklərdə ailədaxili münasibətlər də çox sağlamdır, boşanma halları demək olar yoxdur.
Ailə münasibətlərinin, ümumən gənc nəslin sağlam ruhda formalaşmasında didaktik-tərbiyəvi əsərlərin, xalq şerinin böyük rolu var. Zarzimalı Aslan şairin belə tərbiyəvi məzmunlu şerlərindən birini təqdim edirik:
NƏSİHƏT
Ey oğullar, sizə bir söz soyliyem,
Təriqətdən bir nəsihət eyliyem,
Yetmək olsa bu sözlərin qədrinə,
Başımi yolunda qurban eyliyem.
Oğul, uyma sən şeytanin sözunə,
Nalet olsun o məlunun yüzünə,
Səni atar bir zindanin özünə,
Gül yüzün zəfərən eyləmə, oğul.
Fürsət əldə ikən hörmətin saxla,
Daim ata-anaya əhvalin yoxla,
Yoldan çıxanların yoluna baxma,
Yüzi qara qalma, gül üzli oğlum.
Oğul deyib taği-taşlara qatdim,
Sənin üçün gözəl binalar yapdım,
Halal mehnət edib rızqımi tapdım,
Halali-harama qatma sən, oğul.
Oğul, insafli ol, harami yemə,
Böyügə hörmət et, köti söz demə,
Ata-ana könlüni koşma sən qəmə,
Daim yüzi açüx olursun, oğlum.
Oğul deyə ata-ana qəm çekər,
Sənin üçün gözdən qanli yaş tokər,
Bir güni görməsə həsrətin çəkər,
Köti yoldan əl çək, gül üzli oğul.
Oğul, sən şeytana etmə güməni,
Atar səni yoldan, edər divana,
Yıxar əvi, barxın eylər verana,
Gedər əldən külli varin, ey oğul.
Ey oğul, hərəmın olmaz binasi,
Yalan soyliyanın yanar xanasi,
Südün halal etməz ona anasi,
Yalaninən haram yıxma sən, oğul.
Haramınan qursan altundan bina,
Nə heyf,faydasi heç olmaz sənə,
Nəsihət edərim, qulax ver bənə,
Harami tərk eylə, gül üzli oğul.
Oğul, haramdan qaç, nəbəkər olma,
Haqqın divanında günahkar olma,
Haram yeyib yanıma gəlmə,
Razi olmam səndən, ey qanmaz oğul.
Qüvvətən inanma, olursün düşgün,
Verən olmaz sənə fələyin köşkün,
Keçər fani dünya ha ki bir beş gün,
Axıri peşman olursun, oğul.
Hərdəm yada salıb, unutma bəni,
Təpəmizdə Quran, Allahi tani,
Sizdən əvvəl keçən yıqitlər hani,
Onlardan ibrət al, ey gözəl oğul.
Aslan der nəsiyat tutan sağ olsun,
Halal qazan, daim könlun ağ olsun,
Desinlər maşallah, gül üzlü oğul.
AİLƏ
İnsanın sosial duyumunu açıqlayan bir türk məsəlində belə deyilir:
– Oğlum oldi – gülüm oldi, əvərdim – elin oldi, ayurdum – komşim oldi.
Həqiqətən də, evlilik türkün sosial statusunun əsas göstəricisi, ailə – türk toplumunun özəyidir. Kişi də, qadın da məhz evləndikdən, ailə qurduqdan sonra xüsusi sosial mövqe qazanır, yetkin adam hesab olunur və ictimai işlərdə tam hüquqlu cəmiyyət üzvu kimi iştirak edir.
Ailə, vərəsə, övlad anlamları türk şüurunda o qədər əhəmiyyətlidir ki, uşağı olmayana tanrının sevmədiyi, bəxtsiz, naqis insan kimi baxılıb («Kitabi Dədə Qorqud»u yada salaq); Qafqaz türk qadınlarının məişəti və sosial həyatı, uşaqlara münasibət, uşaq oyunları, gəlinin ər evində vəziyyəti və digər məsələlər barədə müşahidələr dərc etdirmiş A.Zaxarova göstərir ki, türk qadınları arasında ən pis qarğış «görüm sənin uşağın olmasın», yəni «görüm səni sonsuz qalasan»dır (A. Zaxarova. Qafqaz tatarları qadınlarının ev və sosial məişəti // SMOMPK, 1894, 20-ci buraxılış, s. 91-157).
Axısqa türklərində əsas ailə növü böyük ailə tipidir. Ailə dedikdə, baba-nənə, ata-ana, qardaş-bacı, əmi, evli oğul-qızlar, gəlinlər, nəvə-nətiçə və başqaları nəzərdə tutulur. Müasir türk ailələri arasında ər-arvad və uşaqlardan ibarət kiçik (nuklear) ailələr də var. Lakin əsas ailə tipi – valideynlər və bir neçə evli uşaqların kulfətindən ibarət böyük ailə, yə'ni aqnat qohumluğu ilə birləşmiş ailə növüdür.
Bu cəhət son illərin faciəli hadisələri zamanı gözlənilməz məsələlər ortaya çıxartdı. Fərqanədən sonra dövlət orqanları türkləri ayrı-ayrı kiçik ailələrə parçalayaraq tələm-tələsik ölkənin müxtəlif yerlərinə keçürməyə başlamışdılar (görünür, bu da növbəti qəsd idi). Lakin sonra türklər e'tiraz edib bildirdilər ki, onlarda ailə anlayışı ruslardan fərqlidir, yə'ni türk ailəsi yalnız ata-ana və uşaqdan ibarət deyil, bütöv bir əqrəbadır və belə köçürülmə ilə onlar razılaşa bilməz.
Bir neçə külfətdən ibarət türk ailəsi əzəl də və çox vaxt indi də ümumi evdə yaşayır, mətbəx ortaq olur. İki-uç qardaşın ailəsi bir təsərrüfatda birləşir, lakin kulfət artandan, uşaqlar çoxalandan sonra böyük qardaşlara növbə ilə «ev yapıb» verir və ayırırlar.. Valideynlər kiçik qardaşla qalır.
Türk ailəsi kişi xətti ilə qurulur, kişi evin başçısı, nəslin davamçısı, varis olur. Ailə daxilində balacalar böyüyə, bacılar qardaşlara tabe olur. Gəlin qaynatası və qaynanası ilə doğma valideynləri kimi davranır və onları baba (ata), annə (ana) adlandırır. Kiçik gəlinlər ilk vaxtda böyük gəlinlərin təcrübəsinə yiyələnir və müəyyən qədər onların himayəsində olurlar.
Türk ailəsində kişi xətti əsas olsa da, qadının da rolu böyükdür. El arasında indi də «Qız yüki – duz yüki» kimi məsəllər işlənməsinə baxmayaraq, türklər qadına dərin hörmətlə yanaşır, ailə məsələlərinin həllində qadının, xüsusilə ananın sözü sayılır. Ümumiyyətlə, müasir türk ailələrində oğulla qız arasında kəskin ayrı-seçkilik duyulmur, ailədə həm oğul, həm də qız övladların təxminən bərabər statusları var. Və bə'zi əsərlərdə haqqında çox danışılan «türk patriarxallığının» elə bir əlaməti yoxdur. Əksinə, türk ana haqqını hər şeydən üstün sayır, qadın ləyaqətini heç bir vəchlə alçaltmır, qadın yanında nalayiq danışmır, qadın gözəlliyini müqəddəsləşdirir.
Axısqa türkləri üçün oğul da, qız da həm eyni sevinc, həm də eyni qayğı deməkdir. Bir türk məsəlində oğulla qıza eyni münasibət yumorlu tərzdə belə ifadə olunur:
– Oğlan doğurdum – oydi bəni, qız doğurdum – soydi bəni.
Türk qadınları əsasən ev işləri, uşaqların böyüməsi və tərbiyəsi, toy, bayram qayğıları, eyni zamanda təsərrüfatla məşğul olurlar.
Adətən çoxuşaqlı olan türk ailələrində uşaqlar da ailə işlərindən bə'zisini öz üzərlərinə götürürlər; böyüklər kiçiklərə göz olur, ev-eşiyə baxır, təsərrüfatda çalışırlar. Uşaqlar üçün əsas avtoritet dədə dedikləri babaları, sonra ata-anaları, daha sonra isə dada deyilən böyük qardaşlar və abla adlandırılan böyük bacılardır.
Umumiyyətlə, türklərin milli məktəbləri olmadığından, ailə uşaqların milli ruhda sosiallaşmasının, etnik tərbiyənin əsas mühitidir. Türklərdə ailədaxili münasibətlər də çox sağlamdır, boşanma halları demək olar yoxdur.
Ailə münasibətlərinin, ümumən gənc nəslin sağlam ruhda formalaşmasında didaktik-tərbiyəvi əsərlərin, xalq şerinin böyük rolu var. Zarzimalı Aslan şairin belə tərbiyəvi məzmunlu şerlərindən birini təqdim edirik:
NƏSİHƏT
Ey oğullar, sizə bir söz soyliyem,
Təriqətdən bir nəsihət eyliyem,
Yetmək olsa bu sözlərin qədrinə,
Başımi yolunda qurban eyliyem.
Oğul, uyma sən şeytanin sözunə,
Nalet olsun o məlunun yüzünə,
Səni atar bir zindanin özünə,
Gül yüzün zəfərən eyləmə, oğul.
Fürsət əldə ikən hörmətin saxla,
Daim ata-anaya əhvalin yoxla,
Yoldan çıxanların yoluna baxma,
Yüzi qara qalma, gül üzli oğlum.
Oğul deyib taği-taşlara qatdim,
Sənin üçün gözəl binalar yapdım,
Halal mehnət edib rızqımi tapdım,
Halali-harama qatma sən, oğul.
Oğul, insafli ol, harami yemə,
Böyügə hörmət et, köti söz demə,
Ata-ana könlüni koşma sən qəmə,
Daim yüzi açüx olursun, oğlum.
Oğul deyə ata-ana qəm çekər,
Sənin üçün gözdən qanli yaş tokər,
Bir güni görməsə həsrətin çəkər,
Köti yoldan əl çək, gül üzli oğul.
Oğul, sən şeytana etmə güməni,
Atar səni yoldan, edər divana,
Yıxar əvi, barxın eylər verana,
Gedər əldən külli varin, ey oğul.
Ey oğul, hərəmın olmaz binasi,
Yalan soyliyanın yanar xanasi,
Südün halal etməz ona anasi,
Yalaninən haram yıxma sən, oğul.
Haramınan qursan altundan bina,
Nə heyf,faydasi heç olmaz sənə,
Nəsihət edərim, qulax ver bənə,
Harami tərk eylə, gül üzli oğul.
Oğul, haramdan qaç, nəbəkər olma,
Haqqın divanında günahkar olma,
Haram yeyib yanıma gəlmə,
Razi olmam səndən, ey qanmaz oğul.
Qüvvətən inanma, olursün düşgün,
Verən olmaz sənə fələyin köşkün,
Keçər fani dünya ha ki bir beş gün,
Axıri peşman olursun, oğul.
Hərdəm yada salıb, unutma bəni,
Təpəmizdə Quran, Allahi tani,
Sizdən əvvəl keçən yıqitlər hani,
Onlardan ibrət al, ey gözəl oğul.
Aslan der nəsiyat tutan sağ olsun,
Halal qazan, daim könlun ağ olsun,
Desinlər maşallah, gül üzlü oğul.
AİLƏ
İnsanın sosial duyumunu açıqlayan bir türk məsəlində belə deyilir:
– Oğlum oldi – gülüm oldi, əvərdim – elin oldi, ayurdum – komşim oldi.
Həqiqətən də, evlilik türkün sosial statusunun əsas göstəricisi, ailə – türk toplumunun özəyidir. Kişi də, qadın da məhz evləndikdən, ailə qurduqdan sonra xüsusi sosial mövqe qazanır, yetkin adam hesab olunur və ictimai işlərdə tam hüquqlu cəmiyyət üzvu kimi iştirak edir.
Ailə, vərəsə, övlad anlamları türk şüurunda o qədər əhəmiyyətlidir ki, uşağı olmayana tanrının sevmədiyi, bəxtsiz, naqis insan kimi baxılıb («Kitabi Dədə Qorqud»u yada salaq); Qafqaz türk qadınlarının məişəti və sosial həyatı, uşaqlara münasibət, uşaq oyunları, gəlinin ər evində vəziyyəti və digər məsələlər barədə müşahidələr dərc etdirmiş A.Zaxarova göstərir ki, türk qadınları arasında ən pis qarğış «görüm sənin uşağın olmasın», yəni «görüm səni sonsuz qalasan»dır (A. Zaxarova. Qafqaz tatarları qadınlarının ev və sosial məişəti // SMOMPK, 1894, 20-ci buraxılış, s. 91-157).
Axısqa türklərində əsas ailə növü böyük ailə tipidir. Ailə dedikdə, baba-nənə, ata-ana, qardaş-bacı, əmi, evli oğul-qızlar, gəlinlər, nəvə-nətiçə və başqaları nəzərdə tutulur. Müasir türk ailələri arasında ər-arvad və uşaqlardan ibarət kiçik (nuklear) ailələr də var. Lakin əsas ailə tipi – valideynlər və bir neçə evli uşaqların kulfətindən ibarət böyük ailə, yə'ni aqnat qohumluğu ilə birləşmiş ailə növüdür.
Bu cəhət son illərin faciəli hadisələri zamanı gözlənilməz məsələlər ortaya çıxartdı. Fərqanədən sonra dövlət orqanları türkləri ayrı-ayrı kiçik ailələrə parçalayaraq tələm-tələsik ölkənin müxtəlif yerlərinə keçürməyə başlamışdılar (görünür, bu da növbəti qəsd idi). Lakin sonra türklər e'tiraz edib bildirdilər ki, onlarda ailə anlayışı ruslardan fərqlidir, yə'ni türk ailəsi yalnız ata-ana və uşaqdan ibarət deyil, bütöv bir əqrəbadır və belə köçürülmə ilə onlar razılaşa bilməz.
Bir neçə külfətdən ibarət türk ailəsi əzəl də və çox vaxt indi də ümumi evdə yaşayır, mətbəx ortaq olur. İki-uç qardaşın ailəsi bir təsərrüfatda birləşir, lakin kulfət artandan, uşaqlar çoxalandan sonra böyük qardaşlara növbə ilə «ev yapıb» verir və ayırırlar.. Valideynlər kiçik qardaşla qalır.
Türk ailəsi kişi xətti ilə qurulur, kişi evin başçısı, nəslin davamçısı, varis olur. Ailə daxilində balacalar böyüyə, bacılar qardaşlara tabe olur. Gəlin qaynatası və qaynanası ilə doğma valideynləri kimi davranır və onları baba (ata), annə (ana) adlandırır. Kiçik gəlinlər ilk vaxtda böyük gəlinlərin təcrübəsinə yiyələnir və müəyyən qədər onların himayəsində olurlar.
Türk ailəsində kişi xətti əsas olsa da, qadının da rolu böyükdür. El arasında indi də «Qız yüki – duz yüki» kimi məsəllər işlənməsinə baxmayaraq, türklər qadına dərin hörmətlə yanaşır, ailə məsələlərinin həllində qadının, xüsusilə ananın sözü sayılır. Ümumiyyətlə, müasir türk ailələrində oğulla qız arasında kəskin ayrı-seçkilik duyulmur, ailədə həm oğul, həm də qız övladların təxminən bərabər statusları var. Və bə'zi əsərlərdə haqqında çox danışılan «türk patriarxallığının» elə bir əlaməti yoxdur. Əksinə, türk ana haqqını hər şeydən üstün sayır, qadın ləyaqətini heç bir vəchlə alçaltmır, qadın yanında nalayiq danışmır, qadın gözəlliyini müqəddəsləşdirir.
Axısqa türkləri üçün oğul da, qız da həm eyni sevinc, həm də eyni qayğı deməkdir. Bir türk məsəlində oğulla qıza eyni münasibət yumorlu tərzdə belə ifadə olunur:
– Oğlan doğurdum – oydi bəni, qız doğurdum – soydi bəni.
Türk qadınları əsasən ev işləri, uşaqların böyüməsi və tərbiyəsi, toy, bayram qayğıları, eyni zamanda təsərrüfatla məşğul olurlar.
Adətən çoxuşaqlı olan türk ailələrində uşaqlar da ailə işlərindən bə'zisini öz üzərlərinə götürürlər; böyüklər kiçiklərə göz olur, ev-eşiyə baxır, təsərrüfatda çalışırlar. Uşaqlar üçün əsas avtoritet dədə dedikləri babaları, sonra ata-anaları, daha sonra isə dada deyilən böyük qardaşlar və abla adlandırılan böyük bacılardır.
Umumiyyətlə, türklərin milli məktəbləri olmadığından, ailə uşaqların milli ruhda sosiallaşmasının, etnik tərbiyənin əsas mühitidir. Türklərdə ailədaxili münasibətlər də çox sağlamdır, boşanma halları demək olar yoxdur.
Ailə münasibətlərinin, ümumən gənc nəslin sağlam ruhda formalaşmasında didaktik-tərbiyəvi əsərlərin, xalq şerinin böyük rolu var. Zarzimalı Aslan şairin belə tərbiyəvi məzmunlu şerlərindən birini təqdim edirik:
NƏSİHƏT
Ey oğullar, sizə bir söz soyliyem,
Təriqətdən bir nəsihət eyliyem,
Yetmək olsa bu sözlərin qədrinə,
Başımi yolunda qurban eyliyem.
Oğul, uyma sən şeytanin sözunə,
Nalet olsun o məlunun yüzünə,
Səni atar bir zindanin özünə,
Gül yüzün zəfərən eyləmə, oğul.
Fürsət əldə ikən hörmətin saxla,
Daim ata-anaya əhvalin yoxla,
Yoldan çıxanların yoluna baxma,
Yüzi qara qalma, gül üzli oğlum.
Oğul deyib taği-taşlara qatdim,
Sənin üçün gözəl binalar yapdım,
Halal mehnət edib rızqımi tapdım,
Halali-harama qatma sən, oğul.
Oğul, insafli ol, harami yemə,
Böyügə hörmət et, köti söz demə,
Ata-ana könlüni koşma sən qəmə,
Daim yüzi açüx olursun, oğlum.
Oğul deyə ata-ana qəm çekər,
Sənin üçün gözdən qanli yaş tokər,
Bir güni görməsə həsrətin çəkər,
Köti yoldan əl çək, gül üzli oğul.
Oğul, sən şeytana etmə güməni,
Atar səni yoldan, edər divana,
Yıxar əvi, barxın eylər verana,
Gedər əldən külli varin, ey oğul.
Ey oğul, hərəmın olmaz binasi,
Yalan soyliyanın yanar xanasi,
Südün halal etməz ona anasi,
Yalaninən haram yıxma sən, oğul.
Haramınan qursan altundan bina,
Nə heyf,faydasi heç olmaz sənə,
Nəsihət edərim, qulax ver bənə,
Harami tərk eylə, gül üzli oğul.
Oğul, haramdan qaç, nəbəkər olma,
Haqqın divanında günahkar olma,
Haram yeyib yanıma gəlmə,
Razi olmam səndən, ey qanmaz oğul.
Qüvvətən inanma, olursün düşgün,
Verən olmaz sənə fələyin köşkün,
Keçər fani dünya ha ki bir beş gün,
Axıri peşman olursun, oğul.
Hərdəm yada salıb, unutma bəni,
Təpəmizdə Quran, Allahi tani,
Sizdən əvvəl keçən yıqitlər hani,
Onlardan ibrət al, ey gözəl oğul.
Aslan der nəsiyat tutan sağ olsun,
Halal qazan, daim könlun ağ olsun,
Desinlər maşallah, gül üzlü oğul.
AİLƏ
İnsanın sosial duyumunu açıqlayan bir türk məsəlində belə deyilir:
– Oğlum oldi – gülüm oldi, əvərdim – elin oldi, ayurdum – komşim oldi.
Həqiqətən də, evlilik türkün sosial statusunun əsas göstəricisi, ailə – türk toplumunun özəyidir. Kişi də, qadın da məhz evləndikdən, ailə qurduqdan sonra xüsusi sosial mövqe qazanır, yetkin adam hesab olunur və ictimai işlərdə tam hüquqlu cəmiyyət üzvu kimi iştirak edir.
Ailə, vərəsə, övlad anlamları türk şüurunda o qədər əhəmiyyətlidir ki, uşağı olmayana tanrının sevmədiyi, bəxtsiz, naqis insan kimi baxılıb («Kitabi Dədə Qorqud»u yada salaq); Qafqaz türk qadınlarının məişəti və sosial həyatı, uşaqlara münasibət, uşaq oyunları, gəlinin ər evində vəziyyəti və digər məsələlər barədə müşahidələr dərc etdirmiş A.Zaxarova göstərir ki, türk qadınları arasında ən pis qarğış «görüm sənin uşağın olmasın», yəni «görüm səni sonsuz qalasan»dır (A. Zaxarova. Qafqaz tatarları qadınlarının ev və sosial məişəti // SMOMPK, 1894, 20-ci buraxılış, s. 91-157).
Axısqa türklərində əsas ailə növü böyük ailə tipidir. Ailə dedikdə, baba-nənə, ata-ana, qardaş-bacı, əmi, evli oğul-qızlar, gəlinlər, nəvə-nətiçə və başqaları nəzərdə tutulur. Müasir türk ailələri arasında ər-arvad və uşaqlardan ibarət kiçik (nuklear) ailələr də var. Lakin əsas ailə tipi – valideynlər və bir neçə evli uşaqların kulfətindən ibarət böyük ailə, yə'ni aqnat qohumluğu ilə birləşmiş ailə növüdür.
Bu cəhət son illərin faciəli hadisələri zamanı gözlənilməz məsələlər ortaya çıxartdı. Fərqanədən sonra dövlət orqanları türkləri ayrı-ayrı kiçik ailələrə parçalayaraq tələm-tələsik ölkənin müxtəlif yerlərinə keçürməyə başlamışdılar (görünür, bu da növbəti qəsd idi). Lakin sonra türklər e'tiraz edib bildirdilər ki, onlarda ailə anlayışı ruslardan fərqlidir, yə'ni türk ailəsi yalnız ata-ana və uşaqdan ibarət deyil, bütöv bir əqrəbadır və belə köçürülmə ilə onlar razılaşa bilməz.
Bir neçə külfətdən ibarət türk ailəsi əzəl də və çox vaxt indi də ümumi evdə yaşayır, mətbəx ortaq olur. İki-uç qardaşın ailəsi bir təsərrüfatda birləşir, lakin kulfət artandan, uşaqlar çoxalandan sonra böyük qardaşlara növbə ilə «ev yapıb» verir və ayırırlar.. Valideynlər kiçik qardaşla qalır.
Türk ailəsi kişi xətti ilə qurulur, kişi evin başçısı, nəslin davamçısı, varis olur. Ailə daxilində balacalar böyüyə, bacılar qardaşlara tabe olur. Gəlin qaynatası və qaynanası ilə doğma valideynləri kimi davranır və onları baba (ata), annə (ana) adlandırır. Kiçik gəlinlər ilk vaxtda böyük gəlinlərin təcrübəsinə yiyələnir və müəyyən qədər onların himayəsində olurlar.
Türk ailəsində kişi xətti əsas olsa da, qadının da rolu böyükdür. El arasında indi də «Qız yüki – duz yüki» kimi məsəllər işlənməsinə baxmayaraq, türklər qadına dərin hörmətlə yanaşır, ailə məsələlərinin həllində qadının, xüsusilə ananın sözü sayılır. Ümumiyyətlə, müasir türk ailələrində oğulla qız arasında kəskin ayrı-seçkilik duyulmur, ailədə həm oğul, həm də qız övladların təxminən bərabər statusları var. Və bə'zi əsərlərdə haqqında çox danışılan «türk patriarxallığının» elə bir əlaməti yoxdur. Əksinə, türk ana haqqını hər şeydən üstün sayır, qadın ləyaqətini heç bir vəchlə alçaltmır, qadın yanında nalayiq danışmır, qadın gözəlliyini müqəddəsləşdirir.
Axısqa türkləri üçün oğul da, qız da həm eyni sevinc, həm də eyni qayğı deməkdir. Bir türk məsəlində oğulla qıza eyni münasibət yumorlu tərzdə belə ifadə olunur:
– Oğlan doğurdum – oydi bəni, qız doğurdum – soydi bəni.
Türk qadınları əsasən ev işləri, uşaqların böyüməsi və tərbiyəsi, toy, bayram qayğıları, eyni zamanda təsərrüfatla məşğul olurlar.
Adətən çoxuşaqlı olan türk ailələrində uşaqlar da ailə işlərindən bə'zisini öz üzərlərinə götürürlər; böyüklər kiçiklərə göz olur, ev-eşiyə baxır, təsərrüfatda çalışırlar. Uşaqlar üçün əsas avtoritet dədə dedikləri babaları, sonra ata-anaları, daha sonra isə dada deyilən böyük qardaşlar və abla adlandırılan böyük bacılardır.
Umumiyyətlə, türklərin milli məktəbləri olmadığından, ailə uşaqların milli ruhda sosiallaşmasının, etnik tərbiyənin əsas mühitidir. Türklərdə ailədaxili münasibətlər də çox sağlamdır, boşanma halları demək olar yoxdur.
Ailə münasibətlərinin, ümumən gənc nəslin sağlam ruhda formalaşmasında didaktik-tərbiyəvi əsərlərin, xalq şerinin böyük rolu var. Zarzimalı Aslan şairin belə tərbiyəvi məzmunlu şerlərindən birini təqdim edirik:
NƏSİHƏT
Ey oğullar, sizə bir söz soyliyem,
Təriqətdən bir nəsihət eyliyem,
Yetmək olsa bu sözlərin qədrinə,
Başımi yolunda qurban eyliyem.
Oğul, uyma sən şeytanin sözunə,
Nalet olsun o məlunun yüzünə,
Səni atar bir zindanin özünə,
Gül yüzün zəfərən eyləmə, oğul.
Fürsət əldə ikən hörmətin saxla,
Daim ata-anaya əhvalin yoxla,
Yoldan çıxanların yoluna baxma,
Yüzi qara qalma, gül üzli oğlum.
Oğul deyib taği-taşlara qatdim,
Sənin üçün gözəl binalar yapdım,
Halal mehnət edib rızqımi tapdım,
Halali-harama qatma sən, oğul.
Oğul, insafli ol, harami yemə,
Böyügə hörmət et, köti söz demə,
Ata-ana könlüni koşma sən qəmə,
Daim yüzi açüx olursun, oğlum.
Oğul deyə ata-ana qəm çekər,
Sənin üçün gözdən qanli yaş tokər,
Bir güni görməsə həsrətin çəkər,
Köti yoldan əl çək, gül üzli oğul.
Oğul, sən şeytana etmə güməni,
Atar səni yoldan, edər divana,
Yıxar əvi, barxın eylər verana,
Gedər əldən külli varin, ey oğul.
Ey oğul, hərəmın olmaz binasi,
Yalan soyliyanın yanar xanasi,
Südün halal etməz ona anasi,
Yalaninən haram yıxma sən, oğul.
Haramınan qursan altundan bina,
Nə heyf,faydasi heç olmaz sənə,
Nəsihət edərim, qulax ver bənə,
Harami tərk eylə, gül üzli oğul.
Oğul, haramdan qaç, nəbəkər olma,
Haqqın divanında günahkar olma,
Haram yeyib yanıma gəlmə,
Razi olmam səndən, ey qanmaz oğul.
Qüvvətən inanma, olursün düşgün,
Verən olmaz sənə fələyin köşkün,
Keçər fani dünya ha ki bir beş gün,
Axıri peşman olursun, oğul.
Hərdəm yada salıb, unutma bəni,
Təpəmizdə Quran, Allahi tani,
Sizdən əvvəl keçən yıqitlər hani,
Onlardan ibrət al, ey gözəl oğul.
Aslan der nəsiyat tutan sağ olsun,
Halal qazan, daim könlun ağ olsun,
Desinlər maşallah, gül üzlü oğul.
AİLƏ
İnsanın sosial duyumunu açıqlayan bir türk məsəlində belə deyilir:
– Oğlum oldi – gülüm oldi, əvərdim – elin oldi, ayurdum – komşim oldi.
Həqiqətən də, evlilik türkün sosial statusunun əsas göstəricisi, ailə – türk toplumunun özəyidir. Kişi də, qadın da məhz evləndikdən, ailə qurduqdan sonra xüsusi sosial mövqe qazanır, yetkin adam hesab olunur və ictimai işlərdə tam hüquqlu cəmiyyət üzvu kimi iştirak edir.
Ailə, vərəsə, övlad anlamları türk şüurunda o qədər əhəmiyyətlidir ki, uşağı olmayana tanrının sevmədiyi, bəxtsiz, naqis insan kimi baxılıb («Kitabi Dədə Qorqud»u yada salaq); Qafqaz türk qadınlarının məişəti və sosial həyatı, uşaqlara münasibət, uşaq oyunları, gəlinin ər evində vəziyyəti və digər məsələlər barədə müşahidələr dərc etdirmiş A.Zaxarova göstərir ki, türk qadınları arasında ən pis qarğış «görüm sənin uşağın olmasın», yəni «görüm səni sonsuz qalasan»dır (A. Zaxarova. Qafqaz tatarları qadınlarının ev və sosial məişəti // SMOMPK, 1894, 20-ci buraxılış, s. 91-157).
Axısqa türklərində əsas ailə növü böyük ailə tipidir. Ailə dedikdə, baba-nənə, ata-ana, qardaş-bacı, əmi, evli oğul-qızlar, gəlinlər, nəvə-nətiçə və başqaları nəzərdə tutulur. Müasir türk ailələri arasında ər-arvad və uşaqlardan ibarət kiçik (nuklear) ailələr də var. Lakin əsas ailə tipi – valideynlər və bir neçə evli uşaqların kulfətindən ibarət böyük ailə, yə'ni aqnat qohumluğu ilə birləşmiş ailə növüdür.
Bu cəhət son illərin faciəli hadisələri zamanı gözlənilməz məsələlər ortaya çıxartdı. Fərqanədən sonra dövlət orqanları türkləri ayrı-ayrı kiçik ailələrə parçalayaraq tələm-tələsik ölkənin müxtəlif yerlərinə keçürməyə başlamışdılar (görünür, bu da növbəti qəsd idi). Lakin sonra türklər e'tiraz edib bildirdilər ki, onlarda ailə anlayışı ruslardan fərqlidir, yə'ni türk ailəsi yalnız ata-ana və uşaqdan ibarət deyil, bütöv bir əqrəbadır və belə köçürülmə ilə onlar razılaşa bilməz.
Bir neçə külfətdən ibarət türk ailəsi əzəl də və çox vaxt indi də ümumi evdə yaşayır, mətbəx ortaq olur. İki-uç qardaşın ailəsi bir təsərrüfatda birləşir, lakin kulfət artandan, uşaqlar çoxalandan sonra böyük qardaşlara növbə ilə «ev yapıb» verir və ayırırlar.. Valideynlər kiçik qardaşla qalır.
Türk ailəsi kişi xətti ilə qurulur, kişi evin başçısı, nəslin davamçısı, varis olur. Ailə daxilində balacalar böyüyə, bacılar qardaşlara tabe olur. Gəlin qaynatası və qaynanası ilə doğma valideynləri kimi davranır və onları baba (ata), annə (ana) adlandırır. Kiçik gəlinlər ilk vaxtda böyük gəlinlərin təcrübəsinə yiyələnir və müəyyən qədər onların himayəsində olurlar.
Türk ailəsində kişi xətti əsas olsa da, qadının da rolu böyükdür. El arasında indi də «Qız yüki – duz yüki» kimi məsəllər işlənməsinə baxmayaraq, türklər qadına dərin hörmətlə yanaşır, ailə məsələlərinin həllində qadının, xüsusilə ananın sözü sayılır. Ümumiyyətlə, müasir türk ailələrində oğulla qız arasında kəskin ayrı-seçkilik duyulmur, ailədə həm oğul, həm də qız övladların təxminən bərabər statusları var. Və bə'zi əsərlərdə haqqında çox danışılan «türk patriarxallığının» elə bir əlaməti yoxdur. Əksinə, türk ana haqqını hər şeydən üstün sayır, qadın ləyaqətini heç bir vəchlə alçaltmır, qadın yanında nalayiq danışmır, qadın gözəlliyini müqəddəsləşdirir.
Axısqa türkləri üçün oğul da, qız da həm eyni sevinc, həm də eyni qayğı deməkdir. Bir türk məsəlində oğulla qıza eyni münasibət yumorlu tərzdə belə ifadə olunur:
– Oğlan doğurdum – oydi bəni, qız doğurdum – soydi bəni.
Türk qadınları əsasən ev işləri, uşaqların böyüməsi və tərbiyəsi, toy, bayram qayğıları, eyni zamanda təsərrüfatla məşğul olurlar.
Adətən çoxuşaqlı olan türk ailələrində uşaqlar da ailə işlərindən bə'zisini öz üzərlərinə götürürlər; böyüklər kiçiklərə göz olur, ev-eşiyə baxır, təsərrüfatda çalışırlar. Uşaqlar üçün əsas avtoritet dədə dedikləri babaları, sonra ata-anaları, daha sonra isə dada deyilən böyük qardaşlar və abla adlandırılan böyük bacılardır.
Umumiyyətlə, türklərin milli məktəbləri olmadığından, ailə uşaqların milli ruhda sosiallaşmasının, etnik tərbiyənin əsas mühitidir. Türklərdə ailədaxili münasibətlər də çox sağlamdır, boşanma halları demək olar yoxdur.
Ailə münasibətlərinin, ümumən gənc nəslin sağlam ruhda formalaşmasında didaktik-tərbiyəvi əsərlərin, xalq şerinin böyük rolu var. Zarzimalı Aslan şairin belə tərbiyəvi məzmunlu şerlərindən birini təqdim edirik:
NƏSİHƏT
Ey oğullar, sizə bir söz soyliyem,
Təriqətdən bir nəsihət eyliyem,
Yetmək olsa bu sözlərin qədrinə,
Başımi yolunda qurban eyliyem.
Oğul, uyma sən şeytanin sözunə,
Nalet olsun o məlunun yüzünə,
Səni atar bir zindanin özünə,
Gül yüzün zəfərən eyləmə, oğul.
Fürsət əldə ikən hörmətin saxla,
Daim ata-anaya əhvalin yoxla,
Yoldan çıxanların yoluna baxma,
Yüzi qara qalma, gül üzli oğlum.
Oğul deyib taği-taşlara qatdim,
Sənin üçün gözəl binalar yapdım,
Halal mehnət edib rızqımi tapdım,
Halali-harama qatma sən, oğul.
Oğul, insafli ol, harami yemə,
Böyügə hörmət et, köti söz demə,
Ata-ana könlüni koşma sən qəmə,
Daim yüzi açüx olursun, oğlum.
Oğul deyə ata-ana qəm çekər,
Sənin üçün gözdən qanli yaş tokər,
Bir güni görməsə həsrətin çəkər,
Köti yoldan əl çək, gül üzli oğul.
Oğul, sən şeytana etmə güməni,
Atar səni yoldan, edər divana,
Yıxar əvi, barxın eylər verana,
Gedər əldən külli varin, ey oğul.
Ey oğul, hərəmın olmaz binasi,
Yalan soyliyanın yanar xanasi,
Südün halal etməz ona anasi,
Yalaninən haram yıxma sən, oğul.
Haramınan qursan altundan bina,
Nə heyf,faydasi heç olmaz sənə,
Nəsihət edərim, qulax ver bənə,
Harami tərk eylə, gül üzli oğul.
Oğul, haramdan qaç, nəbəkər olma,
Haqqın divanında günahkar olma,
Haram yeyib yanıma gəlmə,
Razi olmam səndən, ey qanmaz oğul.
Qüvvətən inanma, olursün düşgün,
Verən olmaz sənə fələyin köşkün,
Keçər fani dünya ha ki bir beş gün,
Axıri peşman olursun, oğul.
Hərdəm yada salıb, unutma bəni,
Təpəmizdə Quran, Allahi tani,
Sizdən əvvəl keçən yıqitlər hani,
Onlardan ibrət al, ey gözəl oğul.
Aslan der nəsiyat tutan sağ olsun,
Halal qazan, daim könlun ağ olsun,
Desinlər maşallah, gül üzlü oğul.
AİLƏ
İnsanın sosial duyumunu açıqlayan bir türk məsəlində belə deyilir:
– Oğlum oldi – gülüm oldi, əvərdim – elin oldi, ayurdum – komşim oldi.
Həqiqətən də, evlilik türkün sosial statusunun əsas göstəricisi, ailə – türk toplumunun özəyidir. Kişi də, qadın da məhz evləndikdən, ailə qurduqdan sonra xüsusi sosial mövqe qazanır, yetkin adam hesab olunur və ictimai işlərdə tam hüquqlu cəmiyyət üzvu kimi iştirak edir.
Ailə, vərəsə, övlad anlamları türk şüurunda o qədər əhəmiyyətlidir ki, uşağı olmayana tanrının sevmədiyi, bəxtsiz, naqis insan kimi baxılıb («Kitabi Dədə Qorqud»u yada salaq); Qafqaz türk qadınlarının məişəti və sosial həyatı, uşaqlara münasibət, uşaq oyunları, gəlinin ər evində vəziyyəti və digər məsələlər barədə müşahidələr dərc etdirmiş A.Zaxarova göstərir ki, türk qadınları arasında ən pis qarğış «görüm sənin uşağın olmasın», yəni «görüm səni sonsuz qalasan»dır (A. Zaxarova. Qafqaz tatarları qadınlarının ev və sosial məişəti // SMOMPK, 1894, 20-ci buraxılış, s. 91-157).
Axısqa türklərində əsas ailə növü böyük ailə tipidir. Ailə dedikdə, baba-nənə, ata-ana, qardaş-bacı, əmi, evli oğul-qızlar, gəlinlər, nəvə-nətiçə və başqaları nəzərdə tutulur. Müasir türk ailələri arasında ər-arvad və uşaqlardan ibarət kiçik (nuklear) ailələr də var. Lakin əsas ailə tipi – valideynlər və bir neçə evli uşaqların kulfətindən ibarət böyük ailə, yə'ni aqnat qohumluğu ilə birləşmiş ailə növüdür.
Bu cəhət son illərin faciəli hadisələri zamanı gözlənilməz məsələlər ortaya çıxartdı. Fərqanədən sonra dövlət orqanları türkləri ayrı-ayrı kiçik ailələrə parçalayaraq tələm-tələsik ölkənin müxtəlif yerlərinə keçürməyə başlamışdılar (görünür, bu da növbəti qəsd idi). Lakin sonra türklər e'tiraz edib bildirdilər ki, onlarda ailə anlayışı ruslardan fərqlidir, yə'ni türk ailəsi yalnız ata-ana və uşaqdan ibarət deyil, bütöv bir əqrəbadır və belə köçürülmə ilə onlar razılaşa bilməz.
Bir neçə külfətdən ibarət türk ailəsi əzəl də və çox vaxt indi də ümumi evdə yaşayır, mətbəx ortaq olur. İki-uç qardaşın ailəsi bir təsərrüfatda birləşir, lakin kulfət artandan, uşaqlar çoxalandan sonra böyük qardaşlara növbə ilə «ev yapıb» verir və ayırırlar.. Valideynlər kiçik qardaşla qalır.
Türk ailəsi kişi xətti ilə qurulur, kişi evin başçısı, nəslin davamçısı, varis olur. Ailə daxilində balacalar böyüyə, bacılar qardaşlara tabe olur. Gəlin qaynatası və qaynanası ilə doğma valideynləri kimi davranır və onları baba (ata), annə (ana) adlandırır. Kiçik gəlinlər ilk vaxtda böyük gəlinlərin təcrübəsinə yiyələnir və müəyyən qədər onların himayəsində olurlar.
Türk ailəsində kişi xətti əsas olsa da, qadının da rolu böyükdür. El arasında indi də «Qız yüki – duz yüki» kimi məsəllər işlənməsinə baxmayaraq, türklər qadına dərin hörmətlə yanaşır, ailə məsələlərinin həllində qadının, xüsusilə ananın sözü sayılır. Ümumiyyətlə, müasir türk ailələrində oğulla qız arasında kəskin ayrı-seçkilik duyulmur, ailədə həm oğul, həm də qız övladların təxminən bərabər statusları var. Və bə'zi əsərlərdə haqqında çox danışılan «türk patriarxallığının» elə bir əlaməti yoxdur. Əksinə, türk ana haqqını hər şeydən üstün sayır, qadın ləyaqətini heç bir vəchlə alçaltmır, qadın yanında nalayiq danışmır, qadın gözəlliyini müqəddəsləşdirir.
Axısqa türkləri üçün oğul da, qız da həm eyni sevinc, həm də eyni qayğı deməkdir. Bir türk məsəlində oğulla qıza eyni münasibət yumorlu tərzdə belə ifadə olunur:
– Oğlan doğurdum – oydi bəni, qız doğurdum – soydi bəni.
Türk qadınları əsasən ev işləri, uşaqların böyüməsi və tərbiyəsi, toy, bayram qayğıları, eyni zamanda təsərrüfatla məşğul olurlar.
Adətən çoxuşaqlı olan türk ailələrində uşaqlar da ailə işlərindən bə'zisini öz üzərlərinə götürürlər; böyüklər kiçiklərə göz olur, ev-eşiyə baxır, təsərrüfatda çalışırlar. Uşaqlar üçün əsas avtoritet dədə dedikləri babaları, sonra ata-anaları, daha sonra isə dada deyilən böyük qardaşlar və abla adlandırılan böyük bacılardır.
Umumiyyətlə, türklərin milli məktəbləri olmadığından, ailə uşaqların milli ruhda sosiallaşmasının, etnik tərbiyənin əsas mühitidir. Türklərdə ailədaxili münasibətlər də çox sağlamdır, boşanma halları demək olar yoxdur.
Ailə münasibətlərinin, ümumən gənc nəslin sağlam ruhda formalaşmasında didaktik-tərbiyəvi əsərlərin, xalq şerinin böyük rolu var. Zarzimalı Aslan şairin belə tərbiyəvi məzmunlu şerlərindən birini təqdim edirik:
NƏSİHƏT
Ey oğullar, sizə bir söz soyliyem,
Təriqətdən bir nəsihət eyliyem,
Yetmək olsa bu sözlərin qədrinə,
Başımi yolunda qurban eyliyem.
Oğul, uyma sən şeytanin sözunə,
Nalet olsun o məlunun yüzünə,
Səni atar bir zindanin özünə,
Gül yüzün zəfərən eyləmə, oğul.
Fürsət əldə ikən hörmətin saxla,
Daim ata-anaya əhvalin yoxla,
Yoldan çıxanların yoluna baxma,
Yüzi qara qalma, gül üzli oğlum.
Oğul deyib taği-taşlara qatdim,
Sənin üçün gözəl binalar yapdım,
Halal mehnət edib rızqımi tapdım,
Halali-harama qatma sən, oğul.
Oğul, insafli ol, harami yemə,
Böyügə hörmət et, köti söz demə,
Ata-ana könlüni koşma sən qəmə,
Daim yüzi açüx olursun, oğlum.
Oğul deyə ata-ana qəm çekər,
Sənin üçün gözdən qanli yaş tokər,
Bir güni görməsə həsrətin çəkər,
Köti yoldan əl çək, gül üzli oğul.
Oğul, sən şeytana etmə güməni,
Atar səni yoldan, edər divana,
Yıxar əvi, barxın eylər verana,
Gedər əldən külli varin, ey oğul.
Ey oğul, hərəmın olmaz binasi,
Yalan soyliyanın yanar xanasi,
Südün halal etməz ona anasi,
Yalaninən haram yıxma sən, oğul.
Haramınan qursan altundan bina,
Nə heyf,faydasi heç olmaz sənə,
Nəsihət edərim, qulax ver bənə,
Harami tərk eylə, gül üzli oğul.
Oğul, haramdan qaç, nəbəkər olma,
Haqqın divanında günahkar olma,
Haram yeyib yanıma gəlmə,
Razi olmam səndən, ey qanmaz oğul.
Qüvvətən inanma, olursün düşgün,
Verən olmaz sənə fələyin köşkün,
Keçər fani dünya ha ki bir beş gün,
Axıri peşman olursun, oğul.
Hərdəm yada salıb, unutma bəni,
Təpəmizdə Quran, Allahi tani,
Sizdən əvvəl keçən yıqitlər hani,
Onlardan ibrət al, ey gözəl oğul.
Aslan der nəsiyat tutan sağ olsun,
Halal qazan, daim könlun ağ olsun,
Desinlər maşallah, gül üzlü oğul.
AİLƏ
İnsanın sosial duyumunu açıqlayan bir türk məsəlində belə deyilir:
– Oğlum oldi – gülüm oldi, əvərdim – elin oldi, ayurdum – komşim oldi.
Həqiqətən də, evlilik türkün sosial statusunun əsas göstəricisi, ailə – türk toplumunun özəyidir. Kişi də, qadın da məhz evləndikdən, ailə qurduqdan sonra xüsusi sosial mövqe qazanır, yetkin adam hesab olunur və ictimai işlərdə tam hüquqlu cəmiyyət üzvu kimi iştirak edir.
Ailə, vərəsə, övlad anlamları türk şüurunda o qədər əhəmiyyətlidir ki, uşağı olmayana tanrının sevmədiyi, bəxtsiz, naqis insan kimi baxılıb («Kitabi Dədə Qorqud»u yada salaq); Qafqaz türk qadınlarının məişəti və sosial həyatı, uşaqlara münasibət, uşaq oyunları, gəlinin ər evində vəziyyəti və digər məsələlər barədə müşahidələr dərc etdirmiş A.Zaxarova göstərir ki, türk qadınları arasında ən pis qarğış «görüm sənin uşağın olmasın», yəni «görüm səni sonsuz qalasan»dır (A. Zaxarova. Qafqaz tatarları qadınlarının ev və sosial məişəti // SMOMPK, 1894, 20-ci buraxılış, s. 91-157).
Axısqa türklərində əsas ailə növü böyük ailə tipidir. Ailə dedikdə, baba-nənə, ata-ana, qardaş-bacı, əmi, evli oğul-qızlar, gəlinlər, nəvə-nətiçə və başqaları nəzərdə tutulur. Müasir türk ailələri arasında ər-arvad və uşaqlardan ibarət kiçik (nuklear) ailələr də var. Lakin əsas ailə tipi – valideynlər və bir neçə evli uşaqların kulfətindən ibarət böyük ailə, yə'ni aqnat qohumluğu ilə birləşmiş ailə növüdür.
Bu cəhət son illərin faciəli hadisələri zamanı gözlənilməz məsələlər ortaya çıxartdı. Fərqanədən sonra dövlət orqanları türkləri ayrı-ayrı kiçik ailələrə parçalayaraq tələm-tələsik ölkənin müxtəlif yerlərinə keçürməyə başlamışdılar (görünür, bu da növbəti qəsd idi). Lakin sonra türklər e'tiraz edib bildirdilər ki, onlarda ailə anlayışı ruslardan fərqlidir, yə'ni türk ailəsi yalnız ata-ana və uşaqdan ibarət deyil, bütöv bir əqrəbadır və belə köçürülmə ilə onlar razılaşa bilməz.
Bir neçə külfətdən ibarət türk ailəsi əzəl də və çox vaxt indi də ümumi evdə yaşayır, mətbəx ortaq olur. İki-uç qardaşın ailəsi bir təsərrüfatda birləşir, lakin kulfət artandan, uşaqlar çoxalandan sonra böyük qardaşlara növbə ilə «ev yapıb» verir və ayırırlar.. Valideynlər kiçik qardaşla qalır.
Türk ailəsi kişi xətti ilə qurulur, kişi evin başçısı, nəslin davamçısı, varis olur. Ailə daxilində balacalar böyüyə, bacılar qardaşlara tabe olur. Gəlin qaynatası və qaynanası ilə doğma valideynləri kimi davranır və onları baba (ata), annə (ana) adlandırır. Kiçik gəlinlər ilk vaxtda böyük gəlinlərin təcrübəsinə yiyələnir və müəyyən qədər onların himayəsində olurlar.
Türk ailəsində kişi xətti əsas olsa da, qadının da rolu böyükdür. El arasında indi də «Qız yüki – duz yüki» kimi məsəllər işlənməsinə baxmayaraq, türklər qadına dərin hörmətlə yanaşır, ailə məsələlərinin həllində qadının, xüsusilə ananın sözü sayılır. Ümumiyyətlə, müasir türk ailələrində oğulla qız arasında kəskin ayrı-seçkilik duyulmur, ailədə həm oğul, həm də qız övladların təxminən bərabər statusları var. Və bə'zi əsərlərdə haqqında çox danışılan «türk patriarxallığının» elə bir əlaməti yoxdur. Əksinə, türk ana haqqını hər şeydən üstün sayır, qadın ləyaqətini heç bir vəchlə alçaltmır, qadın yanında nalayiq danışmır, qadın gözəlliyini müqəddəsləşdirir.
Axısqa türkləri üçün oğul da, qız da həm eyni sevinc, həm də eyni qayğı deməkdir. Bir türk məsəlində oğulla qıza eyni münasibət yumorlu tərzdə belə ifadə olunur:
– Oğlan doğurdum – oydi bəni, qız doğurdum – soydi bəni.
Türk qadınları əsasən ev işləri, uşaqların böyüməsi və tərbiyəsi, toy, bayram qayğıları, eyni zamanda təsərrüfatla məşğul olurlar.
Adətən çoxuşaqlı olan türk ailələrində uşaqlar da ailə işlərindən bə'zisini öz üzərlərinə götürürlər; böyüklər kiçiklərə göz olur, ev-eşiyə baxır, təsərrüfatda çalışırlar. Uşaqlar üçün əsas avtoritet dədə dedikləri babaları, sonra ata-anaları, daha sonra isə dada deyilən böyük qardaşlar və abla adlandırılan böyük bacılardır.
Umumiyyətlə, türklərin milli məktəbləri olmadığından, ailə uşaqların milli ruhda sosiallaşmasının, etnik tərbiyənin əsas mühitidir. Türklərdə ailədaxili münasibətlər də çox sağlamdır, boşanma halları demək olar yoxdur.
Ailə münasibətlərinin, ümumən gənc nəslin sağlam ruhda formalaşmasında didaktik-tərbiyəvi əsərlərin, xalq şerinin böyük rolu var. Zarzimalı Aslan şairin belə tərbiyəvi məzmunlu şerlərindən birini təqdim edirik:
NƏSİHƏT
Ey oğullar, sizə bir söz soyliyem,
Təriqətdən bir nəsihət eyliyem,
Yetmək olsa bu sözlərin qədrinə,
Başımi yolunda qurban eyliyem.
Oğul, uyma sən şeytanin sözunə,
Nalet olsun o məlunun yüzünə,
Səni atar bir zindanin özünə,
Gül yüzün zəfərən eyləmə, oğul.
Fürsət əldə ikən hörmətin saxla,
Daim ata-anaya əhvalin yoxla,
Yoldan çıxanların yoluna baxma,
Yüzi qara qalma, gül üzli oğlum.
Oğul deyib taği-taşlara qatdim,
Sənin üçün gözəl binalar yapdım,
Halal mehnət edib rızqımi tapdım,
Halali-harama qatma sən, oğul.
Oğul, insafli ol, harami yemə,
Böyügə hörmət et, köti söz demə,
Ata-ana könlüni koşma sən qəmə,
Daim yüzi açüx olursun, oğlum.
Oğul deyə ata-ana qəm çekər,
Sənin üçün gözdən qanli yaş tokər,
Bir güni görməsə həsrətin çəkər,
Köti yoldan əl çək, gül üzli oğul.
Oğul, sən şeytana etmə güməni,
Atar səni yoldan, edər divana,
Yıxar əvi, barxın eylər verana,
Gedər əldən külli varin, ey oğul.
Ey oğul, hərəmın olmaz binasi,
Yalan soyliyanın yanar xanasi,
Südün halal etməz ona anasi,
Yalaninən haram yıxma sən, oğul.
Haramınan qursan altundan bina,
Nə heyf,faydasi heç olmaz sənə,
Nəsihət edərim, qulax ver bənə,
Harami tərk eylə, gül üzli oğul.
Oğul, haramdan qaç, nəbəkər olma,
Haqqın divanında günahkar olma,
Haram yeyib yanıma gəlmə,
Razi olmam səndən, ey qanmaz oğul.
Qüvvətən inanma, olursün düşgün,
Verən olmaz sənə fələyin köşkün,
Keçər fani dünya ha ki bir beş gün,
Axıri peşman olursun, oğul.
Hərdəm yada salıb, unutma bəni,
Təpəmizdə Quran, Allahi tani,
Sizdən əvvəl keçən yıqitlər hani,
Onlardan ibrət al, ey gözəl oğul.
Aslan der nəsiyat tutan sağ olsun,
Halal qazan, daim könlun ağ olsun,
Desinlər maşallah, gül üzlü oğul.VVV