TƏBİİ ŞƏRAİT VƏ İQLİM

TƏBİİ  ŞƏRAİT  VƏ  İQLİM

Axısqa mahalının etnoqrafik-mədəni özünəməxsusluğunu təyin edən əsas amillərdən biri təbii şərait və iqlim, ekoloji mühit olmuşdur.

Axısqa-Cavaxet mahalı ulu dağlar, sıx meşələr, dərin dərələr, bərəkətli vadilər, ovalar diyarıdır. Bu qədim mahal Kiçik Qafqazın iki dağ silsiləsinə – Mesxet və Cavaxet sıra dağlarına sığınır. Uzunluğu 150 km.-ə çatan, ən uca yüksəkliyi 2850 metr olan Mesxet (və ya Axısqa-Əcərə) dağları yuxarı Kür, Posxov, Çorox çayları hövzəsi boyunca uzanır. Cavaxet silsiləsi isə (uzunluğu 50 km, yüksəkliyi 3300 metrə qədər) qərbdə  Mesxetə, şərqdə Borçalı çökəyinə söykənir. Bu başı qarlı dağlar «yeşil meşələri», «mor mənəmşəli» yaylaları, «zarxoş puvarları», büllur buzxanaları, mamırlı qayaları ilə məşhurdur.

Axısqa dərəsi nisbətən geniş və açıq sahədir. Bu dərənin ətrafları meyvə bağları və meşəliklərdir. Axısqa dərəsi özü dəniz səviyyəsindən 800-1200 m. yüksəklikdə yerləşir. Eruşet, Arsian, Mesxet sıra dağlarının ətəklərinin qəhvəyi meşə torpaqlarında palıd, vələs, fısdıq ağacları bitir. Dəniz səviyyəsindən 1500 m.-dən yuxarılarda isə enliyarpaqlı ağaclar ağ şam və şam meşələri ilə əvəzlənir. Daha yüksəklikdə, 1900-2200 m.-də geniş və zəngin alp çəmənlikləri başlayır. Yüksək hündürlüyə baxmayaraq, burada əbədi qar və buzlaqlar yoxdur, yayda qar əriyir, gur subalp və alp çəmənliyi hər yanı tutur. Axısqa bölgəsinin iqlimi mülayim dəniz iqlimidir. Orta illik yağıntı 500-650 mm., yanvarın orta temperaturu mənfi 5-6⁰-dir, bəzənsə 20-26⁰-yə çatır. Axısqa dərəsində yay isti keçir, orta temperatur 20-21⁰ olur.

Cavaxetin isə sərt kontinental iqlimi var, qış çox soyuq, yay sərindir. İlin 4-5 ayı orta temperatur müsbət 10⁰-dən artıq, ən isti ay olan avqustda temperatur 17⁰ olur. Qışda orta temperatur mənfi 8⁰, bəzən 25-35⁰-yə çatır. İllik orta yağıntı 550-650 mm-dir. Cavaxet ərazisi gənc vulkanik dağlardan ibarətdir, burada vulkanik fəaliyyət 15-20 min il əvvəl bitib. Buralar bəzən yeraltı təkanların 8 bala çatdığı yüksək seysmik aktivliklə seçilir. Qeyd edək ki, eyni adlı çayın üzərində yerləşən Axılkələk şəhəri 1899-cu il 19 dekabr zəlzələsindən böyük dağıntılara məruz qalıb. 1700-2000 m. yüksəklikdə yerləşən Cavaxetə ecazkar dağ çəmənləri, çayırlar, dibindən iti çaylar axan dərin dərələr, şəffaf göllər, vulkanik qayalar, zirvələrdə əriməz qar örtüyü, mavi göllər xüsusi gözəllik verir. İlin çox hissəsi torpaq qalın və sıx qarla örtülür. Zirvələri 3000 m-dən çox olan bir çox dağların, xüsusən Böyük Abul (3304 m.), Samsar (3285 m.) dağlarının ətəklərinə donmuş lavadan ibarət əcaib qayalar qəribə mənzərə verir. Gürcüstanın ən iri gölləri olan Pərvanə (2074 m. yüksəklikdə, səthi 37 kv. km., maks. dərinliyi 3,3 m.), Saqam (1998 m., 5 kv. km., 2,5 m.), Xançala (1928 m., 13,7  kv. km., 1 m.), Tabaskur (1990 m., 14,2 kv. km., 40,2 m.),  Xozapin (1799 m., 26,9 kv. km., 3 m.), Madatana (2113 m., 8,9 kv. km., 1,2 m.) və bir çox başqa göllər forel, xramuli, karp və başqa qiymətli balıqlarla boldur.

Qafqaz təbiətinə uyğun olaraq, Axısqa mahalının iqliminin şaquli istiqamətdə, yəni yuxarı qalxdıqca dəyişməsi, sərtləşməsi həyat tərzinə təsir etmişdir. Dağ aləminin yaşayış üçün çətinliyi, iqlimin sərtliyi türklərin xarakterini də müəyyənləşdirmiş, onlara əsl kəndli dəyanəti və inadı, zəhmətsevərlik, yorulmazlıq, özünə inam, müstəqillik, sülhsevərlik aşılamışdır. Axısqa türklərinin təbii müdrikliyi, təmkinli qüruru, mərdliyi, ləyaqəti, müsafirsevərliyi əsil dağlı xarakterinin təməl daşlarıdır.

Təbii mühit və iqlim Axısqa türklərinin təsərrüfat sistemində, məişətində, inanış və tapınclarında, ictimai durumlarında da dərindən əks olunmuşdur. Bu etnoqrafik örnəklərdə coğrafi şəraitdən gələn yerli çalarlar haqqında yeri gəldikcə danışacağıq…

İndi isə türklərin folklorunda ana yurdun təbii mənzərəsi, coğrafi şəraiti ilə bağlı estetik hissləri, qəriblik ağrılarını açıqlayan, sürgün acısını korşaldan, yaralı qəlbləri oxşayan təbiət motivlərini incələmək istərdik.

Təbiət həmişə türk xalq sənətinin əsas ilham mənbələrindən və mövzu qaynaqlarından biri olmuşdur. Yel kimi keçdikləri intəhasız çöllər, şaman ağacları bitən sirli ormanlar, tanrılar sığınacağı ulu dağlar ən qədim dövrlərdən türklərin qəlbini sonsuz vəcd və sevinclə doldurmuş, riqqətə gətirmişdir. Doğma təbiətin, məskənlərin doğurduğu bu emosional ovqat öz ifadəsini müxtəlif deyimlərdə, söyləmələrdə, nəğmələrdə, rəsmlərdə tapmışdır. Doğma peyzaj və landşaftdan doğan bu emosional hisslər zaman keçdikcə estetikləşmiş, sinəsi yanğılı ozanlar, aşıqlar ana yurdun təbiətinə söz qoşmuşlar. Getdikcə ana yurdun təbiəti haqqında qəlibləşmiş təsəvvürlər və ifadələr, alleqoriya və məcazlar, rəmzlər formalaşmışdır: «bahar fəsli, yaz ayları», «qarşı yatan qarlı dağlar», «xarı bülbül», «bulaq başı» beləcə ruhumuza işləmişdir.

Dünyanın bir çox əbədi həqiqətlərini bizə təbiət açmışdır; ülvi duyğuların, sevgi və yaşarılığın, şəfqət və mərhəmətin, mərdlik və ucalığın, saflıq və ululuğun qaynağı və simvolu ana təbiət olmuşdur. Türk oğlu daxilində qövr edən ağrıların-acıların, kədər və həsrətin, nifrət və qəzəbin məlhəmini də təbiətdə tapmışdır.

«Fərman padşahın, dağlar bizimdir» deyən türkün ədalətsizliyə, sıxıntıya, dünyanın faniliyinə qarşı hiddət və e'tirazının, Koroğlu üsyanının, ədalətin, azadlığın, bərabərliyin simvolu da təbiət olmuşdur. Ana təbiət türkün şaqraq çılğınlığının da, tüğyan edən mə'nəvi-cismani qiyamının da, əbədi kədər və xiffətinin də ideal ifadəçisidir.

Axısqa türklərinin folklorunda ana yurdun təbiəti ilə bağlı örnəklər geniş yer almışdır. Surgün illərində doğma təbiət xüsusilə ülviləşmişdir.

B i r h a ş i y ə: - Məşhur «Adıgün» kolxozunun rəhbərlərindən olan Yusif müəllim görüşlərimizdən birində kolxoz yolları boyu əkilmiş solğun şamları göstərib dedi ki, üçüncu dəfədir basdırırıq, tutmur. Mənim «buralarda ki şam bitmir, niyə başqa ağac əkmirsiniz» sualıma dilucu «şam yaxşı ağaç­dır» deyib söhbəti dəyişdi... Sonradan öyrəndim ki, şam ağacı türklərə, sinəsi başdan-başa ulu şamlarla örtülmüş doğma dağların yadigarı kimi əzizdir. Və hər bir türk öz həyətində şam yetişdirməyə çalışır; sıcaq Mildə, Muğanda, Qaraqumda ulu dağları xatırladan «yeşil çam»...

Türklərin sürgün folklorunda doğma təbiətlə bağlı ən'ənəvi motivlər (bit­ki, heyvan, səma, su, yer...) içində ən çox işlənəni «dağ» və «dərə»dir.

Sürgün illərində dağlar yeni məzmunda mə'nalandırılmış, vətənlə bağlı çeşidli hissləri, duyğuları, istəkləri ifadə edən çoxmə'nalı anlayışa çevrilmişdir. Dağlar türklərin anlamında ululuq, gözəllik, sadiqlik, saflıq, doğmalıq, azadlıq simvoludur. Vətən deyəndə türklərin ağlına ilk növbədə çal başlı dağlar, çənli bellər, ulu zirvələr, dibsiz dərələr gəlir. Vətən həsrəti qoca dağların həsrəti kimi yaşanır. Azərbaycanın Araz dərdi – Axısqa elinin dağlar dərdidir. Qürbət sıxıntısı – ulu dağlardan ayrılıq sıxıntısıdır; Vətənə qovuşmaq – dağlara qovuşmaqdır...

Dağlari qarladilər,

Yollari bağladilər, 

Bu yeri xalta kimi

Boynuma bağladilər.

Dar gündür dedim, dağlar

Hər dərdi yedim, dağlar,

Vətəndən  xəbər verin,

Bənə rəhm edin, dağlar.

Dağlar-dağlar, sona dağlar

Qar yağaydi sana, dağlar,

Tuteydim yar əlindən

Çıxeydim sana, dağlar.

Bu dağın ardi xaş-xaş,

Dili bülbülli kardaş,

Bu dağ aradan qaxsın,

Görüşax baci-kardaş.

Bu dağda maral gezər,

Zülfini darar gezər,

Dağ bizim, maral bizim,

Yad avcilər nə gezər?

Mesxet-Cavaxet obaları adətən dağ ətəklərində, külək, sel tutmayan çökəklərdə, çay vadilərində yerləşdiyindən, dağlarla yanaşı, dərə də turklər üçün elə Vətən deməkdir. Ana yurdu bildirmək üçün türklərin çoxu adətən «bizim dərə» deyir. Dərə anlayışı şifahi söz sənətində, türkülərdə, el şairlərinin əsərlərində xüsusi məhəbbətlə vəsf olunur:

Dərtliyim, dərəliyim,

Yürəkdən paraliyim,

Ağaclar çiçək açdi,

Genə bən yaraliyim.

Bu dərə holuxlidür,

Holuği baluxlidür,

Neynarım elə yari,

Ayaği çaruxlidür.

Bu dərənin yovşani,

Yügrəg olur tavşani,

Gözəl ona diyərim,

Çalınmasın kirşani.

Türklər üçün Axısqa dərələri çökəklik demək deyil, uca Vətəndir, ümumiləşmiş anlayışdır, zirvələrə sığınan, buludları yalayan ana torpaqdır. Yovşan ətirli doğma dərələr də türklər üçün dünyanın ən uca yüksəkliyidir, dağlar qoynundakı yurddur və buna görə də «dərədən enmək» mümkündür – dərədən  enmək Vətəndən   enməkdir,  yurddan  uzaqlaşmaqdır…

Dərədən endim düzə,

Su bağladım nərgizə,

Yeddi il xizmət etdim

Bir ala gözli qıza.

Dərədən endim ancax,

Başımda yeşil sancax,

Nə qız oldum, nə gəlin,

Odlara yandım ancax.

Dərədən eniyerdim,

Çarx kimi döniyerdim,

Yar haxlıma gələndə,

Buz kimi əriyerdim.

Axısqa türklərinin mə'nəviyyatında və söz dünyasında doğma təbiətin ətrini, ruhunu yaşadan başqa motivlər – bulaq (puvar), çay, ulduzlar, ay işığı, buludlar, şam (çam), sərv, gilas (kirəz), şabalıd (kəstənə), mor-mənəmşə, qərənfil, reyhan və sairədir:

Puvar, zarxoş axarsın,

Mor-mənəmşə qoxarsın,

Bəxtülli puvar sana

Yar yüzünə baxarsın.

Aya bax, yıldıza bax,

Suya gedən kıza bax,

Kız, allahı səvərsin,

Çəvür yüzün biza bax.

Qərəfil qoxi neynar,

Taxtalar muxi neynar,

Yarım gələn gecəsi

Gözlərim yuxi neynar?

Reyhan əkdim bitdimi,

Yara xəbər getdimi,

Eşitdim yar əvlənmiş,

Muradına yetdimi?

Dağ başında kəstənə,

Tökülür tənə-tənə,

Dünya doli kız olsa,

Bənə düşər bir tənə.